Tijorat banklari
Yüklə 2,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 9.4. Tijorat
banklarining foyda tushunchasi. Tijorat banklarining foydasi va uni taqsimlash Foyda - bu bankning odatiy faoliyati jarayonida yuzaga kelishi yoki yuzaga kelmasligi mumkin bo’lgan daromad ko’rinishi. Foyda, masalan, asosiy vositalarning chiqib ketishidan olingan foydani o’z ichiga oladi. Foyda ta’rifi realizatsiya qilinmagan foyda, masalan savdo uchun mo’ljallangan (bozor) qimmatli qog’ozlarni qayta baholashda yuzaga keladigan foydani ham o’z ichiga oladi. Tahlillarga tayangan holda shuni aytimiz mumkunki “Iqtisodiy inqiroz vaqtida Amerika tijorat banklarining yillik sof foydasi tarmoqlar bo’yicha foydaning ko’p miqdori rezervlarni boy berishda sezilarli darajada tushib ketdi”,- deb iqtisodiy manbalarda keltirilgan. Tijorat banklari daromadi (foydasi)ni shakllantirishning va ular faoliyatining asosiy tamoyillaridan biri, avvalo, o’zida mavjud bo’lgan tabiiy resurslar bilan ishlashdir. Tijorat banklari naqd pulsiz to’lovlarni amalga oshirishni, boshqa banklarga va mijozlariga kredit berishi va banklardan o’z hisobvarag’i chegarasida naqd pul olishi mumkin. Tijorat banklari o’zida mavjud bo’lgan haqiqiy resurslar chegarasida ishlashi deganda, tijorat banklarining nafaqat o’z mablag’lari bilan kredit qo’yilmalari o’rtasidagi miqdoriy munosabatni ta’minlashi zarur, balki bank 222 aktivlariga yo’naltirilgan mablag’lar xususiyati munosabatiga ham erishish zarur. Avvalo bu ularning muddatiga tegishlidir. Bank aktividagi ssuda qarzi miqdorining ko’pligi undan o’z mablag’larini ko’paytirishni talab etadi. Bankning iqtisodiy normalarini va uning operatsiyalarini muvofiqlashtirish davomida bank aktivlarining passivlar tavfsilotiga mustahkam bog’liqligiga ahamiyati berilishi kerak. Shuning uchun bank operatsiyalari shart-sharoitlarini ishlab chiqayotganda, avvalo, tegishli passivlarni shakllantirish manbalari hisobga olinadi. Iqtisodiy normativ hujjatlar talablariga mos kelgan holda, tijorat banklari o’zida mavjud bo’lgan resurslar bilan aktiv operatsiyalarni yetarli darajada o’tkaza oladi. Tijorat banklarining o’zida mavjud bo’lgan chetdan jalb qilingan resurslar bilan faoliyat ko’rsatish tamoyili fundament sifatida uning alohida ko’rsatkichlariga ta’sir etadi: bankning depozitlarni jalb qilish xohishi ortib boradi, yagona davlat banki tomonidan ma’muriy yo’nalishda boshqaruvdan bo’shagan kredit resurslari harakatidan iborat passivlar uchun iqtisodiy raqobat rivojlanadi. Bank kapitalining yuqori rentabelli tarmoq (inflyatsiya sharoitida savdo tashkilotlari, birja faoliyati yuqori daromadli muomala sferasi bo’lib hisoblanadi) tomon ko’chishi yuz beradi. Kredit resurslarini planlashtirish va uning yordamida bank resurslarini hosil qilishga e’tibor kuchayadi. Mavjud bo’lgan banklar qonun-qoidalar tizimi tijorat banklariga o’zining foyda va fondlaridan erkin foydalanish huquqini beradi. Tijorat banklarining soliqlar to’langandan keyingi qoladigan daromadi (foydasi) umumiy aksionerlar yig’ilishi qarorlariga muvofiq taqsimlanadi. U bankning xar hil fondlariga ajratmalar ajratish tartibi va aksiyalar bo’yicha beriladigan dividendlar miqdorini belgilaydi. Banklar foiz siyosatini amalga oshirishda omonatlar bo‘yicha to‘laydigan foizni ularning o‘zlari taqdim etadigan ssudalar uchun oladigan ssuda foizidan pastroq qilib belgilaydi. Sodda qilib aytganda, olingan va to‘langan foizlarning summalari o‘rtasidagi farq banklarning foydasining asosini tashkil etadi. Bank foydasiga boshqa turdagi operatsiyalardan ko‘rilgan daromadlar ham kiradi. Bank foydaning bir qismini soliqlarni to‘lashga, o‘z harajatlarini (bank xizmatchilariga, xodimlariga ish haqi to‘lash, binolarni saqlash, idora chiqimlari, reklama harajatlari, transport xarajatlari va boshqalar uchun mablag‘ sarflash) qoplashga ishlatadi, soliqlar to‘lagandan qolgan qismi esa bankning sof foydasini tashkil etadi. 223 Ma’lumki, tijorat banklari yuqori foyda olish maqsadida o‘zlarining foiz siyosatini yuritadilar. Ammo, banklarda yuqori foyda olish imkoniyatlari keng bo‘lsada, ular bu imkoniyatlardan ehtiyotkorlik bilan foydalanishlari lozim. Chunki yuqori foyda olish doimo yuqori riskli jarayonlarni amalga oshirishni talab etadi. Yuqori risk ostida faoliyat olib borish hamma vaqt ham muvaffaqiyat keltirmasligi mumkin. Birinchidan, katta marja ortidan quvish mijozlardan mahrum bo‘lib qolishga olib kelishi muqarrar, chunki ular haddan tashqari yuqori qo‘yilgan foiz stavkali kreditlardan voz kechishlari mumkin. Ikkinchidan, banklararo raqobat sharoitida boshqa tijorat banklari bir qadar samaraliroq ishlar uchun ancha arzon kreditlar taklif etishlari mumkin. Foyda olish qoidasi tijorat banklari faoliyatining asosiy qoidalaridan hisoblanadi va bunday maqsadni qo‘ymagan bank bozor munosabatlari sharoitida to‘laqonli faoliyat ko‘rsata olmaydi. Bank tijoratining bu qoidasi asosan “Arzonroq sotib olish, qimmatroq sotish” formulasi orqali amalga oshadi. Biroq, bu qoidaga nafaqat iqtisodiy jihatdan, balki ijtimoiy jihatdan ham yondashmoq lozim. Yüklə 2,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|