Tolerantliq kitab-15. indd
Yüklə 6,27 Kb. Pdf görüntüsü
|
108 Gündüz İsmayılov də əhd edəndə əhdinə sadiq olanlar, dar ayaqda, çətinlikdə (ehti- yac, yaxud xəstəlik üz verdikdə) və cihad zamanı (məşəqqətlərə) səbr edənlərdir. (İmanlarında, sözlərində və əməllərində) doğru olanlardır. Müttəqi olanlar da onlardır!” Bütün bunlardan sonra İslamın dözümsüz din olduğunu söylə- mək ən azı ədalətsizlik olar, hətta, böhtan mahiyyəti daşıyar. Tarixdə müsəlmanlarla digər dinlərin mənsublarının birgə fəaliy yətinə, əməkdaşlığına və eyni şəhərdə, kənddə qarşılıqlı hörmət şəraitində yaşamalarına dair minlərlə fakt mövcuddur. Müsəlmanlar baş- qa dindən olanlara nəinki tolerant yanaşmış, yeri gəldikdə onları himayə və müdafi ə etmişlər. İslam dini sürətlə yayılarkən xristian, yəhudi məbədlərinə toxunulmamış, həmin dinlərin mənsublarının öz inanclarına uyğun yaşamalarına şərait yaradılmışdır. Tarixi mənbələrə görə, Raşidi xəlifələrin dövründə bir kilsənin ərazisinin bir hissəsi zəbt olunur və orda məscid tikilir. Xristianlar məhkəməyə müraciət edirlər və nəticədə məhkəmənin qərarı ilə məscid sökülür, həmin ərazi yenidən kilsəyə qaytarılır. Başqa bir nümunə: Həzrət Əli ilə bir yəhudi arasında yaran- mış mübahisə məhkəməyə qədər gedib çıxır. Həzrət Əlinin yeganə şahidi oğlu olur. Lakin məhkəmə qohumluğa görə oğlun şahidliyi- ni qəbul etmir. Nəticədə Həzrət Əli haqlı olduğu halda məhkəmə yəhudinin xeyrinə qərar çıxarır. Deməli, müsəlmanlar güclü və haqlı olduqları dövrdə belə digər dinlərin nümayəndələrinə qarşı sərt davranmamış, həmişə qanuna və ədalətə əsaslanaraq onlarla münasibət qurmuşlar. İslamdan gələn bu cür dözümlülük Azərbaycan xalqının et- nik xüsusiyyətlərindən qaynaqlanan tolerantlıqla çuğlaşaraq daha rəngarəng və mükəmməl bir forma almış və zəngin mədəni sərvətə çevrilmişdir. İslam Azərbaycan xalqının ondan öncəki dinlər və müxtəlif inanclar vasitəsilə əldə etdiyi mədəni və mənəvi sərvəti məhv etməmiş, əksinə, onu daha da zənginləşdirmişdir. Bunun nəticəsidir ki, İslam Azərbaycanda yayıldıqdan sonra Qafqazda ti- kilmiş ilk kilsə olan Şəkidəki Kiş məbədinin ətrafında bir nəfər də 109 Tolerantlıq: bildiklərimiz və bilmədiklərimiz olsun xristian yaşamamış, amma Azərbaycan xalqı onu qoruyaraq bu günədək gətirib çıxarmışdır. Yaxud İslamın Azərbaycanda ən güclü olduğu dövrdə, XVIII əsrdə Bakıda atəşpərəstlər tərəfi ndən məşhur Atəşgah məbədi tikilmişdir. Şübhəsiz ki, Azərbaycan xalqının tolerantlığının səbəbləri ara- sında İslam dini ilə yanaşı, bu dindən qaynaqlanan, əsrlər boyu formalaşan irfan mədəniyyətini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Sufi zmdən başlayan, yaradılanı Yaradana xatir sevən, inancından asılı olmayaraq, kamil insan yetişdirməyi qarşısına məqsəd qoyan irfan mədəniyyəti Azərbaycanda tolerantlıq mühitinin formalaş- masında misilsiz rol oynayıb. Sufi zmin mərkəzində Yaradan, yaradılan və sevgi dayanır. Ya- radılana bəslənən sevgi bütün məxluqatı əhatə edir və o, dinlərin, məzhəblərin fövqündədir. İnsan dinindən, məzhəbindən asılı ol- mayaraq, yaradılmışların ən mükəmməli, yer üzünün əşrəfi və Yaradanın xəlifəsidir. Bu isə bütün insanlara hörmət və sevgi ilə yanaşmaq üçün kifayətdir. Belə humanist qaydalara və prinsiplərə əsaslanan mədəniyyətin hakim olduğu cəmiyyətdə tolerantlığın ol- ması təbiidir. Sufi lik meydana çıxdığı dövrdən Azərbaycanda yayılmağa başlayıb, hətta, bu ərazidə yaşayan əhalinin İslamı qəbul etməsinə böyük təsir göstərib. İnsanı öz nəfsi ilə mübarizəyə səsləyən, gücə, zora deyil, sevgiyə əsaslanan, ürəklərə xitab edən sufi li- yin Azərbaycanda ən qədim izlərinə rast gəlmək mümkündür. Məsələn, Məhəmməd peyğəmbər dövründə yaşamış sufi tarixinin mühüm şəxsiyyətlərindən sayılan Veys əl-Qaraninin (vəfatı 675) məzarı Azərbaycanda – Ağdaş rayonunun ərazisindədir. Bundan başqa, türk xalqlarının ulu dastanı hesab edilən “Kitabi-Dədə Qorqud”da sufi likdən qaynaqlanan bəzi motivlərə rast gəlmək mümkündür. Azərbaycan ərazilərində dövrümüzədək qalmış pir, qəbir və abidələrin, eyni zamanda, bir sıra kitabələrin öyrənilməsi göstərir ki, sufi lik bu bölgədə ən geniş yayılmış ictimai-fəlsəfi cərəyanlardan biri olub. 110 Gündüz İsmayılov XII əsr sufi likdə təriqətlər dövrünün başlanğıcı hesab olunur. Bu dövrdə meydana gələn təriqətlər arasında azərbaycanlı sufi lərin yaratdıqları təriqətlərin daha aparıcı mövqedə olması diqqəti cəlb edir. Azərbaycan ərazisi məhz bu dövrdən etibarən təriqətlərin mərkəzinə çevrilib. Burada sufi hərəkatı olan əxiliyin Anado- lu qolu, sührəvərdilik, hürufi lik, zahidilik, səfəvilik, xəlvətilik, xəlvətiyyənin qolları hesab edilən rövşənilik və gülşənilik təriqətləri meydana çıxıb və bütün İslam aləminə yayılıb. İslam dünyasında yayılmış təriqətlərin və sufi cərəyanların bir neçəsinin Azərbaycan mənşəli olması alimlər tərəfi ndən təsdiqlənib. Azərbaycanda təsəvvüf cərəyanları XVI əsrdən sonra istər dini və siyasi təzyiqlər nəticəsində, istərsə də güclü təmsilçilərinin mey- dana çıxmamasına görə zəifl əyib. Məmur və mollaların təzyiqləri nəticəsində bir çox təriqət mənsubları köç edərək Hindistana, Ana- doluya, Misirə və s. ölkələrə getməyə başlayıblar. Buna görə də sufi lik bir müddət durğunluq dövrünü yaşayıb. XIX əsrdən isə sufi lik Azərbaycanda yeni mərhələyə qədəm qoyub. 1817-ci ildə kürdəmirli İsmayıl Şirvani Bağdadda Mövlanə Xaliddən icazə alaraq vətənə qayıdıb və burada nəqşibəndi şey- xi kimi fəaliyyət göstərib. O, 1826-cı ildə rus hakimiyyətinin təzyiqləri ilə Azərbaycandan çıxarılıb. Nəqşibəndilik İsmayıl Kürdəmirlinin davamçıları tərəfi ndən bütün Qafqazda yayılıb və bu regionu tamamilə təsiri altına alan müridilik axınının for- malaşmasına təsir edib. Bunun bariz nümunəsi kimi, İmam Qazi Məhəmməd və Şeyx Şamilin rəhbərliyi altında rus hakimiyyətinə qarşı aparılan mübarizələri göstərmək olar. İsmayıl Şirvaninin Azərbaycanda Mir Həmzə Seyid Niga- ri, Xas Məhəmməd Şirvani, Hacı Yəhya bəy Qutqaşınlı, Mol- la Muhəmməd Yaraqlı, Hacı Mahmud Baba Kürdəmirli kimi xəlifələri olub. Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti dövründə ateizm rəsmi ideologiya olduğu üçün sufi hərəkatları ciddi təzyiqlərə məruz qalıb. Odur ki, Azərbaycanın şimal-qərb bölgəsində İsmayıl Yüklə 6,27 Kb. Dostları ilə paylaş:
|