10
“ARİD EKOSİSTEMLƏR” (“Arid Ecosystems”) - 1995-ci
ilin yanvarında əsası qoyulmuş
рцблцк elmi jurnal. Rusiyanın cə-
nubu və qonşu dövlətlərinin quraqlıq ərazilərində aparılan
ekoloji
və
сащялярарасы tədqiqatların nəticələrini nəşr edir və dünyanın
arid və yarımarid zonalarının problemlərinin geniş dairəsini işıq-
landırır.
Jurnal REA-nın ümumi biologiya Şöbəsinin “Bioloji sistemlə-
rin ekologiyasının problemləri” Elmi şurasının tərkibində “Arid
ekosistemlərin öyrənilməsi problemi və səhralaşmaya qarşı müba-
rizə” bölməsinin
органыдыр. Jurnalın ilk nömrəsi 1995-ci ilin
sentyabrında çıxmışdır.
ARİDLİK ƏMSALI (Aridity coefficient) – verilmiş ərazidə
yağıntının nisbi çatışmamazlığı
иля (aridliyi) ифадя олунан yağıntı
və temperatur funksiyası. A.ə
(A
cosecφ (R
max
– R
min
) / R
kimi təyin olunur, burada A – temperaturun illik amplitudu, φ
–
coğrafi enlik, R
max
və R
min
– yağıntıların ən aşağı və ən yuxarı
illik miqdarı (çoxillik dövr üçün), R – yağıntıların çoxillik orta
illik miqdarıdır. Saxaranın mərkəzində A.ə. 100 təşkil edir.
ARİD ƏRAZİLƏR (Arid territories, areas) – tropik, subtropik
və ya
мцлайим-isti arid, yarımarid və ya mövsümi subtropik
iqlimli rayonlar.
“ARİD ƏRAZİLƏRİN ARAŞDIRILMASI JURNALI”
(Journal of Arid Land Studies) – Yaponiyanın
arid ərazilərin
öyrənilməsi assosiasiyası tərəfindən buraxılır. Orijinal məqalələri,
tədqiqat qeydlərini, xaricdə işləyən Yapon alimləri və mütəxəs-
sislərinin, həmçinin xarici ölkələrdən olan alimlərin arid ərazilərin
problemi üzrə xüsusi məruzələrini nəşr edir.
Məqalələr yapon və
ingilis dillərində nəşr edilir.
“
ARİD ƏRAZİLƏRİN ƏTRAF MÜHİTİ” (Journal of Arid
Environments) – beynəlxalq elmi jurnal. Arid torpaqlar və
səhralaşmanın müxtəlif təbiət və sosial-iqtisadi aspektləri üzrə
11
orijinal və şərhli məqalələr, yeni buraxılışlara
хцласяляр və
məlumatlandırma xəbərlərini nəşr edir. 1978-ci
ildən Londonun
“Akademik Press” nəşriyyatında buraxılır.
ARİD HOMOİQLİMİN PAYLANMASI ÜZRƏ DÜNYA
XƏRİTƏSİ (Map of Distribution of Arid Homoclimates) –
Meycs (ABŞ) tərəfindən tərtib olunmuşdur; 1952-ci ildə 1:25 mln.
miqyasında buraxılmışdır. Xəritənin legendasında quraq iqlimin
ayrılması əsasına Tоrntveytin aridlik indeksi qoyulmuşdur (bax):
ekstraarid iqlim (E) (aridlik indeksi – 57 və daha yüksək), arid (A)
– (-40-dan -57-ə qədər), yarımarid (S) – ( -20-dən -40-a qədər).
Yağıntıların düşməsi mövsümü: mövsüm fərqi
ня вармадан
(a), daha çox yayda (b), daha çox qışda (c). Uyğun intervallarda
ən isti və ən soyuq ayların orta aylıq temperaturun qradiasiyası
(dəyişmə dinamikası):
0 – orta aylıq temperatur 0
0
S-dən az.
1 – -“- 0-10
0
S
3 – -“- 20-30
0
S
2 – -“- 10-20
0
S 4 – -“- 30
0
S-dən yuxarı.
ARİD İQLİM (Arid climate) –bitkilərin inkişafını məhdud-
laşdıran, lakin onları tamamilə yox etməyən,
atmosfer
йаьынтылары
rütubətliliyi kifayət qədər olmayan quru iqlim (havanın yüksək
temperaturlarında); səhra və yarımsəhra iqlimi.
N.N. İvanova görə Aİ şəraitində illik rütubətliliyin əmsalı
30%-dən çox olmur. Keppenə görə arid iqlimdə yağıntının illik
miqdarı santimetrlərlə R-dən kiçik olur
бу щалда:
R = 2t, əgər yağıntılar əsasən soyuq mövsümdə düşürsə,
R = 2t + 14, əgər yağıntılar il ərzində bərabər paylanırsa,
R = 2t + 28, əgər yağıntılar əsasən isti mövsümdə düşürsə.
( t –havanın orta illik temperaturu˚S ilə)
ARİDLİK (Aridity) – iqlimin quruluğu, bitkilərin inkişafı
üçün yağıntı
ларын çatışmamazlığı.
ARİDLİYİN İQLİM İNDEKSİ XƏRİTƏSİ (Climate
Aridity Index Map) –1977-ci ildə səhralaşma
problemi üzrə BMT
12
Konferensiyası üçün D. Xenninq və X. Flon (Bonn Universiteti,
AFR) tərəfindən tərtib edilmişdir və UNEP tərəfindən çap
edilmişdir. Xəritənin əsasına
эюря M.İ. Budıkoya 500-dən çox
meteostansiya üçün quraqlıq indeksinin hesablanma
мялуматлары
тяшкил етмишдир. Izoxəttlər ашаьыдакы интервалларда keçirilmişdir:
0,1, 0,25, 0,5, 0,75 1,5 (qırıq xətlə), 2,3,4,5,7,10,20,50,100 (bütöv
xətlə). Xəritənin miqyası -1:25 mln.
ARİDLİK İNDEKSİ (Climate Aridity İndex) – 1. Trontveytə
görə: verilən məntəqə üçün 100 d/n
kəmiyyəti иля юлчцлцр: d –
rütubət çatışmazlığı – yağıntı
нын мигдарынын buxarlanmanın
ümumi
мигдарындан az olduğu aylar üçün yağıntı və ümumi
buxarlanma arasında aylıq
fərqin cəmi; n – qeyd edilən aylar üçün
ümumi buxarlanmanın aylıq həcminin cəmi. A.İ arid iqlimin
ətraflı təsnifatı üçün tətbiq olunur.
2. De Martonna görə: verilən
вилайят üçün А – 1 = П/т+10; P –
yağıntının illik miqdarı, və t – Selsi dərəcəsi ilə orta illik
temperaturdur. İllik miqdarı aylığa çevirməklə, bu formulu ayrı-
ayrı aylar üçün də istifadə etmək olar.
3. Stensə görə:
Е/
П дцстуру мювъуддур ки, бурада
Е –
бухарланманын,
П-ися йаьынтынын мигдарыдыр.
ARİDLİK VƏ QURAQLIQ EHTİMALLARININ TƏC-
RÜBİ DÜNYA XƏRİTƏ-SXEMİ (Experimental
World Scheme
of Aridity and Drought Probability) – 1:25 mln. miqyasında sovet
alimləri V.A. Kovdаy, B.Q. Rozanov, S.K. Onişenko tərəfindən
səhralaşmaya qarşı mübarizə üzrə BMT Konferensiyası üçün
tərtib olunmuş və 1977-ci ildə UNEP tərəfindən дяръ едилмишдиr.
Xəritədə quraqlıq ehtimallarının dərəcələrə ayrılması verilmişdir:
daimi rütubət şəraiti; quraqlıq ehtimal olunmur; çox nadir quraqlıq
(ehtimal 5%-ə qədər); nadir quraqlıq (ehtimal 5-10%); nisbətən
tez-tez olan quraqlıq (10-25%); tez-tez quraqlıq (50-75%); daimi
quraqlıq (75-95%); tam quraqlıq (ehtimal 100%-ə qədər); və
həmçinin səth növləri (landşaftlar):
səhralarda inkişaf edən və
ya
rıм möhkəmlənmiş qum təpələri; arktik səhralar; 50%-dən artıq