Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti n. M. Rasulov, A. R. Ismailov monopoliyaga
Monopolistik raqobat. Monopoliyaga qarshi boshqaruvning
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
4.6. Monopolistik raqobat. Monopoliyaga qarshi boshqaruvning obyekti va subyekti Raqobatlashgan bozorda juda ko‗p sotuvchilar va xaridorlar qatnashadi, shu sababli ulardan birortasi ham tovar narxiga ta‘sir qilaolmaydi, narxni bozorning o‗zi talab va taklifga ko‗ra shakllantiradi. Sotuvchilar va xaridorlar bu narxni qabul qiladilar va shu narxga ko‗ra qancha mahsulot sotish kerak yoki qancha mahsulot sotib olish kerakligi bo‗yicha qaror qabul qiladilar. Sof monopoliya raqobatlashgan bozorning aksi bo‗lib, bu erda bitta sotuvchi va ko‗plab xaridorlar qatnashadi. Sof monopolistning raqobatchisi yo‗q. 90 Raqobatlashgan bozorda juda ko‗p sotuvchilar va xaridorlar qatnashadi, shu sababli ulardan birortasi ham tovar narxiga ta‘sir qilaolmaydi, narxni bozorning o‗zi talab va taklifga ko‗ra shakllantiradi. Sotuvchilar va xaridorlar bu narxni qabul qiladilar va shu narxga ko‗ra qancha mahsulot sotish kerak yoki qancha mahsulot sotib olish kerakligi bo‗yicha qaror qabul qiladilar. Sof monopoliya raqobatlashgan bozorning aksi bo‗lib, bu erda bitta sotuvchi va ko‗plab xaridorlar qatnashadi. Sof monopolistning raqobatchisi yo‗q. Sof monopoliya mahsulot o‗rnini bosadigan boshqa mahsulot bo‗lmagan hududlarda vujudga keladi. Umuman olganda jahon va milliy bozorlarda bitta mahsulotni bitta sotuvchi tomonidan sotilishi kamdan-kam uchraydi. Sof monopoliya ko‗proq mahalliy bozorlarga xos bo‗ladi. Masalan, tumandagi yagona kitob magazini, yagona telefon stansiyasi, yagona tish doktori, yagona jarrox yoki bo‗lmasa mahalliy kommunal xo‗jaligi xizmati. YUqorida keltirilgan subyektlar bozor sharoitida narxga ta‘sir qilish uchun real hokimiyatga ega. Sof monopoliyaning vujudga kelishiga ta‘sir qiluvchi yana bir omil bu - tarmoqqa kirish to‗siqlarining kuchliligidir. Biror mahsulotni sotishdan tushadigan iqtisodiy foyda yuqori bo‗lsa, bu raqobatlashgan bozor sharoitida boshqa firmalarni ham shu bozorga kirib kelishi uchun signal bo‗lar edi. Agar monopol firma iqtisodiy foyda ola boshlasa, bu boshqa firmalarni ham ushbu mahsulotlarni ishlab chiqarishga undaydi. Demak sof monopoliyani saqlab qolish uchun, boshqa raqobatlashmoqchi bo‗lgan firmalar uchun maxsus to‗siqlar bo‗lishini taqazo qiladi. Tarmoqga kirish to‗siqlari - bu monopol firma bozoriga boshqa sotuvchilarni kirib kelishini to‗xtatuvchi cheklanishlar. Tarmoqga kirish to‗siqlaridan quyidagilarni ko‗rsatish mumkin. 1. Davlat tomonidan berilgan maxsus huquq. Masalan mahalliy hokimiyatlarda aholiga transport xizmati ko‗rsatish, pochta xizmati ko‗rsatish, kommunal xizmati ko‗rsatish va aloqa xizmati ko‗rsatish bo‗yicha monopol huquqlar berib, rasmiy to‗siqlar yaratadi. 91 2. Patentlar va mualliflik huquqi, yangi texnologiya yaratganlar uchun patent va mualliflik huquqi berilishi, ularga ushbu yangilikni sotishda, undan foydalanish uchun litsenziya berishda monopol huquq beriladi. Lekin bunday huquq ma‘lum muddatgacha kuchga ega bo‗ladi. AQSH da patent qonuniga ko‗ra ixtirochi o‗z ixtirosiga 17 yil egalik qiladi. 3. Biror bir ishlab chiqarish resursi taklifiga egalik qilish. Masalan, Amerikaning «De Birs» kompaniyasi jahonda sotiladigan, qayta ishlanmagan olmosning 85 foizini nazorat qilgani uchun, olmos bozorida monopol hokimiyatga ega. YUqoridagilardan tashqari insonning noyob qobiliyati va bilimi ham manopoliyani vujudga keltiradi. Ishlab chiqarish masshtabi kengayishining musbat samarasi ham tarmoqqa kirish uchun to‗siq bo‗lishi mumkin. Masalan, avtomobil zavodi ma‘lum miqdorda avtomobil ishlab chiqarishga erishgandagina, uning umumiy xarajatlari minimal bo‗ladi. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|