Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti n. M. Rasulov, A. R. Ismailov monopoliyaga
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
5-rasm. Raqobat ishtirokchilarining asosiy maqsadlari Ishlab chiqaruvchilarning faoliyat ko‗rsatuvchi tadbirkor va mulk egasi sifatida erkin va mustaqil bo‗lishi raqobatning iqtisodiy asosini tashkil etadi. CHunki har bir mulk egasining o‗z manfaati bo‗lib, ular shu manfaatga erishish uchun intiladi. Mulk egasining tovar ishlab chiqarish va barcha boshqa sohalardagi faoliyati shu manfaatga bo‗ysundirilgan bo‗ladi. Bu jihatdan qaraganda raqobat erkin iqtisodiy faoliyat qiluvchi subyektlar manfaatlarining to‗qnashuvidan iborat bo‗lishini aniq tavsiflaydi. Raqobat mavjud bo‗lishining boshqa sharti tovar-pul munosabatlarining ma‘lum darajada rivojlangan bozor tizimida amal qilishidir. Raqobatning mazmuni uning vazifalarini ko‗rib chiqish orqali yanada kengroq namoyon bo‗ladi. Истеъмолчи ва харидорлар ўртасида Ишлаб чиқарувчи ва сотувчилар ўртасида Рақобат Кўпроқ нафлиликка эришиш Кўпроқ фойда олиш Асосий мақсадлари 77 Hozirgi bozor iqtisodiyotida raqobatning quyidagi asosiy vazifalarini ajratib ko‗rsatish mumkin: 1) tartibga solish vazifasi; 2) resurslarni joylashtirish vazifasi; 3) innovatsion vazifa; 4) moslashtirish vazifasi; 5) taqsimlash vazifasi; 6) nazorat qilish vazifasi. Raqobatning tartibga solish vazifasi ishlab chiqarishni talab (iste‘mol)ga muvofiqlashtirish maqsadida taklifga ta‘sir o‗tkazishdan iborat. Aynan shu vazifa yordamida iqtisodiyotda taklifning talab orqali, ishlab chiqarish tarkibi va hajmining yakka tartibdagi va ijtimoiy ehtiyojlar orqali belgilanishiga erishiladi, ya‘ni iqtisodiyot bozor qonunlari asosida tartibga solinadi. Raqobatning resurslarni joylashtirish vazifasi ishlab chiqarish omillarini ular eng ko‗p samara beradigan korxona, hudud va mintaqalarga oqilona joylashtirish imkonini beradi. Raqobatning innovatsion vazifasi fan-texnika taraqqiyoti yutuqlariga asoslanuvchi hamda bozor iqtisodiyoti subyektlarining rivojlanishini taqozo etuvchi turli ko‗rinishdagi yangiliklarning joriy etilishini anglatadi. Raqobatning moslashtirish vazifasi korxona (firma)larning ichki va tashqi muhit sharoitlariga ratsional tarzda moslashishiga yo‗naltirilgan bo‗lib, ularning shunchaki o‗zini-o‗zi saqlab, iqtisodiy jihatdan yashab qolishidan xo‗jalik faoliyati sohalarining ekspansiyasi (kengayishi)ga o‗tishini bildiradi. Raqobatning taqsimlash vazifasi ishlab chiqarilgan ne‘matlar yalpi hajmi (yalpi ichki mahsulot)ning iste‘molchilar o‗rtasida taqsimlanishiga bevosita va bilvosita ta‘sir o‗tkazadi. 78 Nihoyat, raqobatning nazorat qilish vazifasi bozordagi ba‘zi ishtirokchilarning boshqa bir ishtirokchilar ustidan monopolistik hukmronlik o‗rnatishiga yo‗l qo‗ymaslikka yo‗naltiriladi. Raqobat kurashining mazmuni to‗g‗risida to‗laroq tushunchaga ega bo‗lish uchun uning asosiy shakllari va belgilarini ko‗rib chiqish zarur. O‗z miqyosiga ko‗ra raqobat ikki turga – tarmoq ichidagi va tarmoqlararo raqobatga bo‗linadi. Tarmoq ichidagi raqobat tovar ishlab chiqarish va sotishning qulayroq sharoitiga ega bo‗lish, qo‗shimcha foyda olish uchun bir tarmoq korxonalari o‗rtasida boradi. Har bir tarmoqdagi mavjud korxonalarning texnika bilan ta‘minlanish va mehnat unumdorligi darajalari turlicha bo‗lganligi sababli, ushbu korxonalarda ishlab chiqarilgan tovarlarning individual (alohida) qiymati bir xil bo‗lmaydi. Tarmoq ichidagi raqobat tovarlarning ijtimoiy qiymatini, boshqacha aytganda, bozor qiymatini aniqlaydi va belgilaydi. Bu qiymat, odatda, o‗rtacha sharoitda ishlab chiqarilgan va muayyan tarmoq tovarlarining ahamiyatli qismini tashkil etadigan tovarlarning qiymatiga mos keladi. Tarmoq ichidagi raqobat natijasida texnika darajasi va mehnat unumdorligi yuqori bo‗lgan korxonalar qo‗shimcha foyda oladilar va aksincha, texnika jihatdan nochor korxonalar esa ishlab chiqarilgan tovar qiymatining bir qismini yo‗qotadilar va zarar ko‗radilar. Tarmoqlararo raqobat turli tarmoqlar korxonalari o‗rtasida eng yuqori foyda normasi olish uchun olib boriladigan kurashdan iborat. Bunday raqobat kapitallarning foyda normasi kam bo‗lgan tarmoqlardan foyda normasi yuqori tarmoqlarga oqib o‗tishiga sabab bo‗ladi. YAngi kapitallar ko‗proq foyda keltiruvchi sohalarga intilib, ishlab chiqarishning kengayishiga, taklif ko‗payishiga olib keladi. SHu asosda, narxlar pasaya boshlaydi. SHuningdek, foyda normasi ham pasayadi. Kam foyda keltiruvchi tarmoqlardan kapitalning chiqib ketishi teskari natijaga olib keladi: bu erda ishlab chiqarish hajmi o‗zgaradi, tovarlarga bo‗lgan talab ular taklif qilishidan oshib ketadi, buning oqibatida narxlar ko‗tariladi, shu bilan birga foyda normasi 79 oshadi. Natijada tarmoqlararo raqobat obyektiv ravishda qandaydir dinamik muvozanatni keltirib chiqaradi. Bu muvozanat kapital qaerga sarflanganligidan qat‘iy nazar, teng kapital uchun teng foyda olinishiga intilishni ta‘minlaydi. Demak, tarmoqlararo raqobat kapital qaysi tarmoqqa kiritilmasin, xuddi shu tarmoq foyda normalarini o‗rtacha foyda normasiga «baravarlashtiradi». Iqtisodiy adabiyotlarda bir tarmoq ichidagi raqobatning to‗rtta shakli alohida ajratib ko‗rsatiladi. Bular sof raqobat, sof monopoliya, monopolistik raqobat va oligopoliyadir. Sof raqobat sharoitida bir xil mahsulot ishlab chiqaruvchi tarmoqda juda ko‗p sonli korxonalar mavjud bo‗ladi. YUqori darajada tashkil qilingan bozorda ko‗plab sotuvchilar o‗zlarining mahsulotlarini taklif qiladilar. Ayni paytda, ushbu mahsulot xaridor va iste‘molchilarining soni ham juda ko‗p bo‗ladi. Sof raqobatli bozorda alohida korxonalar mahsulot narxi ustidan nazorat o‗rnata olmaydi yoki nazorat sezilarsiz darajada bo‗ladi. CHunki har bir korxonada umumiy ishlab chiqarish hajmi uncha katta bo‗lmaydi. SHu sababli alohida korxonada ishlab chiqarishning ko‗payishi yoki kamayishi umumiy taklifga, demak mahsulot narxiga sezilarli ta‘sir ko‗rsatmaydi. Sof raqobat sharoitida yangi korxonalar tarmoqqa erkin kirishi, tarmoqda mavjud bo‗lgan korxonalar esa uni erkin tashlab chiqishi mumkin. Xususan yangi korxonalarning paydo bo‗lishi va ularning raqobatli bozorda mahsulotlarini sotishga huquqiy, texnologik, moliyaviy va boshqa jiddiy iqtisodiy to‗siqlar bo‗lmaydi. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|