Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

Vodiylarni yayyov kezganda,
Bir ajib his bor edi menda.
O’xshashi yo’q bu go’zal bo’ston
Dostonlarda bitgan guliston.... (H. Olimjon)

Odatda xotira yuqorida biz ajratganday har bir qatordagi ayrim-alohida so’zlarni ajratib, qolgan so’zlarni o’sha tayanchiga bog’lab turib mazmunni eslab qoladi. Bu qonuniyat matematik sonlar qatoriga ham, nasriy jumlalarga ham, og’zaki nutqda o’qituvchi yoki suhbatdosh aytgan iboralarga ham taalluqli bo’ladi. Konkret hayotiy misolda o’z xotirangizni sinab ko’ring.

Shunisi xarakterliki, oddiy inson 10 gacha bo’lgan son yoki predmetlarni shu yo’l bilan eslab qolishi mumkin. Masalan, tug’ilgan kun munosabati bilan bozordan oladigan narsalar ro’yxatini tuzib olsangiz, unda 1, 2, 3, 4 chi va hokazo 10-chi deb yozilgan narsalar odatda o’sha ro’yxatga qaramasangiz ham esda qolishi mumkin, lekin undan ortig’i – miyangizda ayqash-uyqash bo’lib ketishi mumkin.

• 
  Ikkinchi – qadimgi rimlik voizlar hyech qachon o’z nutqlarida qog’ozdan – yozuvdan foydalanmaganlar. Ular tayyorgarlik bosqichida nutqining har bir mantiqiy bo’lagini o’zlari joylashgan bino yoki xonadonidagi konkret buyumlar, jihozlar bilan bog’lab turib esda saqlaganlar. Masalan, rimlik mashhur voiz Siseron har safar nutq so’zlashaga tayyorlanganda, o’zining bog’ida sayr qilib yurib, uning har bir bo’lagini nomerlab olgan, keyin ana shu nomerlangan bo’lak bilan nutqining alohida qismlarini bog’lagan. Bunday mnemotexnik usulni amerikaliklar loci metodi deb atashadi. Uning mohiyati shuki, odam qator muhim obyektlarni o’ziga juda tanish bo’lgan joylarga bog’lab turib esda saqlab qoladi. Amerikalik Bauer (Bower, 1973) bu usulni talabalarda qo’llab ko’rib, shuni aniqlaganki, odatiy mexanik tarzda yodlaydigan talaba berilgan materialning faqat o’rtacha 28%ini eslab qolsa, loci metodini qo’llaganlar 72%gacha samarali ishlaganlar.
  
• 
  Uchinchi keng tarqalgan usul – bu eslab qolinishi kerak bo’lgan narsalarni ma’no jihatdan guruhlarga bo’lib turib eslab qolish. Bu usulni biz yoshlikdan boshlab ishlatib kelganmiz. Masalan, sizga so’zlar qatori berilgan : sinf, bola, parta, ruchka, bog’, uzum, charos, qalam, ariq. Shu so’zlarni yaxshilab esda saqlash uchun ularni ma’lum guruhlarga oldin bo’lib olsak, masalan, maktabga aloqador narsalar guruhi va bog’ bilan bog’liq narslar guruhlari. Shu aqliy ishni malaga oshirsak, albatta, xotiramiz ishi samarali bo’ladi. Yoki yoshlikdagi bir ertak hammaga tanish: chol turp ekkan va u shu qadar katta bo’lib ketganki, o’zi yakka hyech uni tortib chiqara olmaydi. Shunda u kampirni, kampir – nabirasini, nabira – kuchukni, kuchuk – mushukni, mushuk esa sichqonchani chaqirib, birgalikda jo’r bo’lishib, tortib olishadi. Nega bu ertakning ma’no-mazmuni yoddan chiqmaydi, chunki undagi voqyealar zamirida birin-ketin amalga oshadigan voqyealar zanjiri mavjud. Shu birin-ketinlik qonuni eng kattadan eng kichkina bo’lgan jonzotning birgalikdagi, do’stona uzviyligi yotadi. Bu ertakda nafaqat tarbiyaviy ma’no bor, bu ham muhim, balki unda yuqorida ta’kidlaganimiz – guruhiy o’zaro bog’liqlik tamoyili bor. Bu ham hayotda tez-tez qo’llaniladigan mnemotexnik usuldir.
  

Shunga o’xshash materialni xotirada samarali saqlash usullari har bir shaxsda individual bo’lishi ham mumkin, bu sizning aqliy faoliyatingizni qanday tashkil etganligingizga bog’liq.