Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

Xotiraning samaradorligi eslab qolishning ko’lami va tezligi, esda saqlashning davomiyligi, esga tushirishning aniqligi bilan bog’lanadi. Demak, odamlar ham aynan shu sifatlarga ko’ra ham farqlanadilar:

• 
  materialni tezda eslab qoladiganlar;
  
• 
  materialni uzoq vaqt esda saqlaydiganlar;
  
• 
  istagan paytda osonlik bilan esga tushiradiganlar.
  

Ba’zi odamlarning xotirasiga xos jihatlarni tug’ma deb atashadi. To’g’ri, oliy nerv tizimi, uning o’ziga xos ishlash xususiyatlari xotiraning o’ziga xos individual uslubini belgilashi mumkin. Lekin hayotda ko’pincha shaxsning bilish jarayonlari va sezgi organlarining ishlash qobiliyatlariga bog’liq tarzda ajralib turadigan tiplari haqida gapirishadi. Masalan, ayrim odamlar ko’rgan narsalarini juda yaxshi eslab qoladi, demak, ularning xotirasi ko’rgazmali-obrazli bo’lib, ko’zi bilan ko’rmaguncha, narsaning mohiyatini tushunmaydi ham. Boshqalar esa o’zicha fikrlab, nomini aytib, mavhum tarzda tasavvur qilmaguncha, eslab qolishi qiyin bo’ladi. Bundaylar so’z-mantiqiy xotira tipi vakillaridar.
Yana bir tipli odamlar bevosita his qilgan, “yuragidan” o’tkazgan, unda biror yorqin emosional obraz qoldirolgan narsalarni yaxshi eslab qoladilar, bu – emosional xotiradir. Lekin yana bir xotira egalari borki, ularni fenomenal xotira sohiblari deb atashadi.
Psixologiyaga oid kitoblarda ana shunday xotiraga ega bo’lgan kishilar to’g’risida ko’p yozilgan. Bu shunday kishilarki, ular bir vaqtning o’zida nisbatan juda katta hajmdagi ma’lumotlarni esda saqlay oladi va esga tushiradi. Masalan, tarixiy shaxslar orasida Yuliy Sezar, Napoleon, Mosart, Gauss, shaxmat ustasi Alexin kabi insonlar xotirasi ana shunday noyob bo’lganligi haqida ma’lumotlar bor. Taniqli, rus psixologi va neyropsixologi A.R. Luriya ham ana shunday xotira sohiblaridan biri – asli kasbi jurnalist bo’lgan Shereshevskiy degan shaxs xotirasini ataylab uzoq vaqt mobaynida o’rgangan. Uning xotirasi shunday ediki, Dantening “Ilohiylik komediyasi”dan olingan uzundan-uzoq parchani bir marta qarab olgandan so’ng, 15 daqiqadan so’ng so’zma-so’z aytib berolgan. Shunisi xarakterli ediki, komediya unga notanish bo’lgan italyan tilida yozilgan edi. Ko’pchilikni qanday qilib yaxshi, mustahkam esda saqlab qolish muammosi qiziqtirsa, Shereshevskiy uchun qanday qilib unutish masalasi murakkab edi. Uni xotira obrazlari doimo qiynar, ko’rgan narsalari ko’z oldida gavdalanaverar edi. qanday qilib eslab qolasiz? degan savolga u shunday javob bergan : men “materialni” o’zimga tanish va sevimli bo’lgan Moskva ko’chalariga joylashtiraman. Bir marta bir materialning bir bo’lagi o’sha “ko’chaning” salqin tushgan yeriga tushib qolib, esga tushirishi ancha qiyin bo’lgan ekan. Shunga o’xshash har bir fenomenal xotira egalarining o’ziga xos eslab qolish uslublari bo’lar ekan.





^{18-rasm. Eslab qolish xususiyatiga ko’ra xotiraning turlari}

Shotlandiyalik matematik A.Etkin 1933 yili 25 ta bir-biri bilan bog’lanmagan so’zlardan iborat ikki qatorni eslab qolib, hyech bir xatosiz uni 27 yildan keyin esga tushira olgan. “qilich va qalqon” kinofilmidagi rus razvedchigi I. Vaysning nasistlar tomonidan rejalashtirilgan birinchi navbatda batamom yo’q qilinishi lozim bo’lgan obyektlar – shifrlari bilan ko’rsatilgan ro’yxatini bir karra ko’rib chiqib, bir necha daqiqadan so’ng esga tushirganini eslang. U ham go’yoki, ko’rib turganday o’sha ro’yxatlarni qaytadan o’qiganday, takrorlaydi. Tarixda bunday kishilar bor va ular bizning oramizda ham yo’q emas. Muhimi shundaki, ana shu fenomenal xotirani shaxs va jamiyat manfaatiga mos tarzda unumli ishlata bilishdir.

Esda saqlangan ma’lumotni xotiradan chiqarib olib, qayta tiklash ham muhim muammo. Chunki ko’pincha biz xotiramizda kechagina o’qigan yoki yaqindagina o’qituvchimiz aytib bergan ma’lumotning borligini bilamiz-u, lekin kerak vaqtda uni esga tushira olmaymiz. Ma’lumotni xotiradan chaqirib olish omillariga quyidagilar kiradi: