Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

Xotirani rivojlantirish yo’llari

Xotirani rivojlantirish masalasi psixologiyadagi, nafaqat psixologiyadagi, balki insoniyatning oldida turgan dolzarb muammodir. Ayniqsa, u yoki bu ta’lim maskanlarida o’qiydigan har bir o’quvchi yoki talaba uchun ham bu juda muhim narsa: kim eshitgan yoki ko’rgan narsasining mazmunini to’la eslab qolib, keyin sheriklari yoki o’qtuvchisini lol qilishni xohlamaydi deysiz? Shuning uchun ham ushbu mavzuda amaliy jihatdan ma’qul va mumkin bo’lgan ayrim tavsiyalarga e’tiborni qaratamiz.

Ko’pchilik psixologlar va amaliyotchilar inson xotirasini kitoblar javoniga o’xshatishadi. Agar shu javonda kitoblar tartib bilan joy-joyiga qo’yilgan va Siz vaqti-vaqti bilan ularni orasiga “tashrif” buyurib tursangiz, qaysi kitob qayerda turganini yaxshi bilasiz. Xotira ham shunday. Agar Siz muntazam o’z qobiliyatlaringizni o’stirish ustida ishlasangiz, u yoki bu qiziqtirgan mavzu bo’yicha turli kitoblarni o’qib, ularni ma’lum tartibda qaytarib tursangiz, esda saqlash va esga tushirish qobiliyatingiz o’sib boraveradi.
Ikkinchi muhim amaliy qoida – bu o’qigan, eshitgan yoki ko’rgan narsangizning mohiyatini anglashga harakat qilishingiz lozim. Chunki tushunmagan narsangiz qayta-qayta o’qisangiz ham esda yaxshi qolmaydi. Masalan, ingliz tilidan “topiklar”ni o’qituvchi so’raganda aytib berish uchun yodlagan bo’lsangiz, u tezda xotirangizdan o’chib ketadi. Agar uni amaliy biror ish-faoliyatingiz bilan bog’lab, qiynalib bo’lsa ham ovoz chiqarib mashq qilsangiz, u anchagacha yoddan chiqmaydi.
O’zlashtirilish lozim bo’lgan ma’lumotning xotirada saqlanishini amerikalik psixolog Virjiniya quyidagicha tasavvur qiladi (20-rasm). Ya’ni, har qanday ma’lumot bizning bevosita tashki olamni sezish organlarimizga ta’sir qiladi, lekin ular qisqa muddatli xotirada ham qolmasligi mumkin.
Masalan, yo’lda ketayotganingizda bargning shivirlashi yoki yo’l yoqasidagi daraxtda sayragan qushning tovushi sizning qulog’ingizga ta’sir qiladi, lekin xotiradan o’sha zahoti o’chadi, Siz bu ma’lumotni keyin ishlatmaysiz ham. Chunki ko’rish, eshitish, yoki sezish organlariga kelgan ma’lumot juda qisqa daqiqalar mobaynida, bir sekundga ham teng bo’lmagan vaqt davomida bizga ta’sir qiladi. Bu ma’lumot deyarli esda qolmaydi. Keyin qisqa muddatli xotira ishga tushadi, u ham bir necha daqiqalarda ma’lumotni ushlab tura oladi xolos. Masalan, shoshib ketayotganingizda o’rtog’ingiz “kechqurun telefonlashamiz”, deb sizga og’zaki telefon nomerini beradi. Siz uni auditoriyaga yetib borgunga qadar esda saqlab qolasiz, tez yozib qo’ymasangiz, keyin esdan chiqadi.





^{20-rasm. O’zlashtirilish lozim bo’lgan ma’lumotning xotirada saqlanish bosqichlari}

Uzoq muddatli xotira blokigacha etib borgan ma’lumot esa inson umri mobaynida ham esdan chiqmasligi mumkin. Chunki unga aynan zarur ma’lumotlar bir necha marta qaytarilib, amaliyotda mustahkamlanib, saqlanadi. Shuning uchun ham isnon ongi hayoti ana shunday uzoq muddatli xotiradagi ma’lumotlar hisobiga tajriba to’playdi. Bu blokda qolgan ma’lumotlar asosan anglanganlik tamoyiliga ko’ra ongda saqlanadi. Mantiqiylik yoki anganganlik nuqtai nazaridan xotirada ma’lumotlarni saqlashga qaratilgan uslub va vositalar majmui psixologiyada mnemonika yoki mnemotexnika deb yuritiladi.

• 
  Psixologiyada mnemotexnik usullarning eng keng tarqalgani – bu tayanch so’zlarni ajratish vositasida eslab qolishdir. Bunda eslab qolinishi kerak bo’lgan jumla yoki she’rda alohida so’zlar ajratib olinadi va ularga tayanib, assosiativ metod yordamida yaxlit material eda saqlanadi. Masalan, yoshlikda yodlagan biror she’ringizni eslang: