Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

4.4. Xotira va shaxs tajribasining boyligi

Odam ko’rgan, his qilgan va eshitgan narsalarining juda oz miqdorinigina eslab qola oladi. Ma’lum bo’lishicha, bir vaqtning o’zida odam ongida 7 tadan ortiq belgiga ega bo’lgan ma’lumotning qolishi qiyin ekan. Bu yettita so’z, son, belgi, narsaning shakli bo’lishi mumkin. Agar telefon raqamlari 8 ta belgili bo’lganda, uni yodda saqlash ancha qiyin bo’larkan. Demak, ongning tanlovchanligi va ma’lumotlarni saralab, terib ishlatishi yana bir psixik jarayonni – xotirani bilishimiz lozimligini bildiradi.

Odatda biz biror bir materialni o’qiydigan bo’lsak, uni hyech bir o’zgarishsiz eslab qolishga harakat qilamiz. Lekin ajablanarlisi shundaki, borgan sari material ma’lum o’zgarishlarga yuz tutib, xotirada dastlabki paytdagisidan boshqacharoq bo’lib saqlanadi. Ba’zi bir material yoki ma’lumot xohlasak ham xotiradan o’chmaydi, boshqasi esa juda qattiq xohlasak ham kerak paytda yodimizga tushirolmaymiz Bu kabi savollar, inson bilish jarayonlaridagi eng muhim savollar bo’lib, ba’zan o’z taraqqiyotimiz va kamolatimizni ham ana shunday omillarga bog’lagimiz keladi.
Ma’lum bo’lishicha, inson miyasi har qanday ma’lumotni saqlab qoladi. Agar shu ma’lumot biror sabab bilan odamga kerak bo’lmasa, yoki o’zgarmasa, u ongdan tabiiy tarzda yo’qoladi. Lekin har doim ham bizning professional faoliyatimiz manfaatlariga mos ma’lumotlarni esda saqlash juda zarur va shuning uchun ham ko’pchilik ataylab xotira tarbiyasi bilan shug’ullanadi.
Xotira – bu tajribamizga aloqador har qanday ma’lumotni eslab qolish, esda saqlash, esga tushirish va unutish bilan bog’liq murakkab jarayondir. Xotira har qanday tajribamizga aloqador ma’lumotlarning ongimizdagi aksidir.
Inson xotirasining yaxshi bo’lishi, ya’ni his-kechinmalarimiz, ko’rgan-kechirganlarimizning mazmuni to’laroq miyamizda saqlanishi quyidagi omillarga bog’liq:

• 
  esda saqlab qolish bilan bog’liq harakatlarning yakunlanganlik darajasiga;
  
• 
  shaxsning o’zi shug’ullanayotgan ishga nechog’lik qiziqish bildirayotganligi va shu ishga moyilligiga;
  
• 
  shaxsning bevosita faoliyat mazmuni va ahamiyatiga munosabatining qandayligiga;
  
• 
  shaxsning ayni paytdagi kayfiyatiga;
  
• 
  irodaviy kuchi va intilishlariga.
  

Xotira jarayonlari shaxsning faoliyatdagi yutuqlariga bog’liq bo’lgani uchun ham, uning tabiati, qanday kechishiga ko’plab olimlar ahamiyat berganlar. Masalan, nima uchun odam u yoki bu ma’lumotni xotirada saqlaydi, degan savolga turli olimlar turlicha javob beradilar. Masalan, fiziologlar uning sababini miyada hosil bo’ladigan nerv bog’lanishlari – assosiasiyalar bilan bog’lashsa, bioximiklar – ribonuklein kislota (RNK) va boshqa bioximik o’zgarishlar oqibatidadir, deb tushuntiradilar.
Psixologlar esa xotirani doimo inson faoliyati, uning shaxs uchun ahamiyati va motivlar xarakteri bilan bog’laydilar. Chunki shaxsning yo’nalganligi, uning hayotdagi mavqyei va qobiliyatlarining rivojlanganlik darajasi aynan xotirasining mazmuniga bog’liq. Shuning uchun hattoki, shunday gap ham bor: “Nimani eslashingni menga ayt, men sening kimligingni aytaman”.
Amaliy nuqtai nazardan xotiraning samaradorligi va uni o’quv va mehnat faoliyati jarayonida oshirish katta ahamiyatga ega. Chunki ko’pincha odamlar orasida ishchanrog’i, o’quvchi yoki talabalar orasida bilimlirog’i ham bir qarashda xotirasining kuchi bilan boshqalardan ajralib turadi. Buyuk bobokalonimiz Amir Temurning xotirasi haqida afsonalar yuradi. Masalan, u o’z qo’l ostidagi beklarning nafaqat ismini, balki otasining ismlarini ham yoddan bilarkan, uchrashuvlarda bevosita nomini aytib murojaat qilarkan. Bu fazilat ham uning o’z qo’l ostidagilar orasida obro’ining balandligiga ta’sir ko’rsatgan. Amerikaning mashhur Prezidentlaridan Avraam Linkoln ham ana shunday fenomenal xotirani o’z yaqinlari va ish yuzasidan u bilan bog’liq bo’lgan xodimlarga nisbatan namoyon etib, lol qoldirgan ekan. Demak, xotira tarbiyasi, uni kerakli yo’sinda rivojlantirish – kerak bo’lsa, shaxsiy obro’ hamda ishdagi samara masalasi bilan bevosita bog’liq ekan.