Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

Nutq – kishilarning til vositasida o’zaro munosabatda bo’lish jarayonidir.



^{15-rasm. Nutqning bo’linishi}

Ovoz chiqarib talaffuz etiladigan nutqni tashqi nutq, o’ylayotgan paytimizda ovoz chiqarmasdan nutqdan foydalanishimiz ichki nutq deb ataladi (15-rasm).

4.3. Idrok va idrok qilish qonunlari

Hamma uchun odatiy bo’lgan shunday holatni tasavvur qiling: ko’pchiligimiz ertalab soatning jaranglashidan uyg’onamiz. Soat budilnigining tovushini sezamiz. Bu – alohida signal, lekin bu soat bizning uyg’onishimiz uchun chalinayotganligi, tovushning ortida o’sha bizga kerak bo’lgan vaqtning alomati borligini o’zimizcha talqin etamiz. Agar soatdan chiqqan tovush sezgilarimizga aloqador bo’lsa, uning vaqtni bildiruvchi predmet ekanligi va bu bizning uyg’onib, o’qishga yoki ishga otlanishimiz zarurligini bildirayotganligini biz idrok qilamiz. Umuman, psixologlarning fikricha, inson nimaniki idrok qilsa, uni figura va fonda idrok qiladi.

Figura – shunday narsaki, uni aniq anglash, ajratish, ko’rish, eshitish va tuyish mumkin.
Fon esa aksincha, noaniqroq, umumiyroq narsa bo’lib, aniq obyektni ajratishga yordam beradi. Masalan, gavjum bozorda ketayotgan taqdirda ham o’z ismimizni birov aytib chaqirsa, darrov o’sha tarafga qaraymiz. Ism – figura bo’lsa, bozordagi shovqin – fon rolini o’ynaydi. Boshqacha qilib aytganda, biz biror narsani idrok qilayotgan paytimizda uni albatta biror fondan ajratib olamiz. Masalan, gul bozorida aynan qip-qizil atirgul sizga yoqib qolib, o’shani xarid qilasiz, qolgan gullar fonday ongingiz aktiviga o’tmaydi.
Shunday qilib, idrok – bu bilishimizning shunday shakliki, u borliqdagi ko’plab, xilma-xil predmet va hodisalar orasida bizga ayni paytda kerak bo’lgan obyektni xossa va xususiyatlari bilan yaxlit tarzda aks etishimizni ta’minlaydi. Ya’ni, idrokning asosida narsa va hodisaning yaxlitlashgan obrazi yotadiki, bu obraz boshqalaridan farq qiladi. Idrok yuqorida ta’kidlaganimizdek, soat tovushiga o’xshash, o’ziga nisbatan soddaroq bo’lgan sezgi jarayonlaridan tashkil topadi. Masalan, olmaning shaklini, xidini, mazasini, rangini sezamiz, ya’ni alohida-alohida xossalar ongimizda aks etadi. Bu – sezgilarimizdir. Sezgilar yaxlit tarzda idrok jarayonini ta’minlaydi. Lekin olimlar idrokni sezgilarning oddiygina, mexanik tarzdagi birlashuvi, degan fikrga mutloq qarshilar. Chunki idrok – ongli, maqsadga qaratilgan murakkab jarayon bo’lib, unda shaxsning u yoki bu obyektga shaxsiy munosabati va idrokdagi faolligi asosiy rol o’ynaydi. Masalan, buni isboti uchun ko’pincha Rubin figurasi tavsiya etiladi. Unda ikkita qora profil oq fonda berilgan. Bir qarashda ayrimlar bu rasmlarga qarab, “Bu – vaza” deb atasa, boshqalar uni bir-biriga qarab turgan ikki kishi yuzining yon tomondan ko’rinishi, deb ta’riflashi mumkin. Shunisi xarakterliki, birinchi marta shu rasmni ko’rgan odam uni yaxlit idrok qilib, nima ekanligini tushunishga harakat qiladi, lekin biror figurani ko’rgach, ma’lum vaqtgacha boshqasini ko’rmay turadi. Agar shu idrok darajasi qolsa, ya’ni yana nimanidir ko’rishni xohlamasa, u ikkinchi figurani ko’rmasligi ham mumkin. Bu bizdagi idrok jarayonlarining faolligimizga, obyektga munosabatimizga bevosita bog’liqligini ko’rsatib turibdi. Ikkinchidan, idrok bizning kayfiyatimizga ham bog’liq. Tashvish bilan yo’lakchadan o’tib ketayotib, oyog’ingiz tagidagi narsa tugul, ro’paradagi odamni ham ko’rmay qolishingiz mumkin. Yoki san’at muzeyida tomosha qilib yurgan ikki kishi bir rasmda tamoman har xil narsalarni, elementlarni ko’rishi mumkin. Yaxshi kayfiyatda, yaxshi do’stlar davrasida iste’mol qilgan taom sizga juda mazaliday tuyuladi. Agar talaba biror fan predmetidan qarzdor bo’lib qolsa, och qoringa yegan shirin taomi ham “ta’timaydi”, hatto nima yeganini ham unutib qo’yadi. Yomon kayfiyat ko’proq qora, nursiz ranglarni idrok qilishga moyil bo’lsa, yaxshi ko’tarinki kayfiyat, aksincha, hamma narsani eng yoqimli ranglarda “ko’radi”. Bu yana bir bor idrokning oddiygina aks ettirish yoki bilish jarayoni emas, balki shaxsdagi faol ustanovkalarga bog’liq bo’lgan, mantiqan asoslangan ongli jarayon ekanligini isbotlaydi.
Yuqoridagi fikrlar hamda 16-rasmdan kelib chiqib, shaxs idrok qilishi jarayonlariga xos bo’lgan bir nechta qonuniyatlarni belgilaymiz:

• 
  Figura va fonning ilgarigi harakatga bog’liqligi qonuni. Bu qonunning ma’nosi: odam ilgarigi tajribasida bo’lgan, bevosita to’qnash kelgan, tanish narsalarini idrok qilishga moyil bo’ladi. Agar biror predmetni u ilgari figura sifatida idrok qilgan bo’lsa, demak, keyingi safar ham uni aynan figuraday idrok qiladi, agar fon bo’lgan bo’lsa, tabiiy, fonday qabul qiladi. Bu qonunning hayotdagi o’rni chet davlatlarda borgan turistlar tajribasiga tayanib tushuntirilishi mumkin. O’zbekistonliklar Yer kurrasining qaysi burchagida bo’lmasin, o’zbek do’ppisi yoki atlas ko’ylakni juda tez ilg’ab oladilar va suyunib ketadilar ham. Yonidagi sheriklari o’zbek bo’lsa ham, aynan do’ppili o’zbekni ko’rib, ko’zlari yashnab ketadi. Boshqa millat vakillari, masalan, nigeriyalik ham milliy ko’ylagida yurgan bo’lishi mumkin, lekin o’zbek turist uchun bu kiyim fon edi, fonligicha qoladi ham.
  

^{16-rasm. Idrok qilish jarayonlariga xos qonuniyatlar klassifikasiyasi}

•