Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

Maqsadlar va ideallar

Ijtimoiylashuvning mas’uliyat hissiga bog’liq yo’nalishlaridan yana biri shaxsda shakllanadigan maqsadlar va ideallardir. Ular shaxsni kelajakni bashorat qilish, ertangi kunini tasavvur qilish va uzoq va yaqinga mo’ljallangan rejalarni amalga oshirishga tayyorligini ta’minlaydi. Maqsad va rejasiz inson – ma’naviyatsiz pessimistdir. Bu maqsadlar doimo o’zining anglanganligi va shaxs real imkoniyatlariga bog’liqligi bilan xarakteralanadi. Ularning shakllanishi va ongda o’rnashishida ma’lum ma’noda ideallar ham rol o’ynaydi. Ideallar – shaxsning hozirgi real imkoniyatlari chegarasidan tashqaridagi orzu-umidlari bo’lib, ongda mavjudligi va har doim ham amalga oshmasligi bilan xarakterlanadi. Chunki ularning paydo bo’lishiga sabab bevosita tashqi muhit bulib, o’sha ideallar obyekti bilan shaxs imkoniyatlari o’rtasida tafovut bo’lishi mumkin. Masalan, o’smirning ideali otasi, u otasiday mashhur va el suygan yozuvchi bo’lmoqchi. Bu orzuga yaqin kelajakda erishib bo’lmaydi, lekin aynan ana shunday ideallar odamga maqsadlar qo’yib, unga erishish yo’lidagi qiyinchiliklarni yengishga irodani safarbar qilishga yordam beradi.

Qiziqishlar va e’tiqod

Qiziqishlar ham anglangan motivlardan bo’lib, ular shaxsni atrofida ro’y berayotgan barcha hodisalar, olamlar, ularning o’zaro munosabatlari, yangiliklar borasida faktlar to’plash, ularni o’rganishga imkon beruvchi omildir. qiziqishlar mazmunan keng yoki tor, maqsad jihatidan professional, bevosita yoki bilvosita bo’lishi, vaqt tomondan barqaror, doimiy yoki vaqtinchalik bo’lishi mumkin. qiziqishlarning eng muhim tomoni shundaki, ular shaxs dunyoqarashi va e’tiqodini shakllantirishga asos bo’ladi. Chunki e’tiqod shaxsning shunday ongli yo’nalishiki, u insonga o’z qarashlari, prinsiplari va dunyoqarashiga mos tarzda yashashga imkon beradi. Xalq doimo e’tiqodli insonlarni hurmat qiladi. E’tiqodning predmeti turlicha bo’lishi mumkin – Vatanga e’tiqod, dinga, fanga, kasbga, ahloqiy normalarga, oilaga, go’zallikka va shunga o’xshash.

Insonning insonligi, uning jamiyatdagi mavqyei va nufuzi ma’lum ma’noda undagi e’tiqodlilik darajasi bilan belgilanadi. Ayrim insonlar butun umri mobaynida faqat bitta narsaga e’tiqod qiladilar. Masalan, Mir Alisher Navoiyning butun hayoti xalqqa va millatga fidoiylikning namunasi sifatida, turkiy xalqlar adabiyotiga asos solishga bag’ishlanganligi, Imom Buxoriy, Ibn Sino singari buyuk allomalarning turli tayziqlarga qaramay ilm va ijod yo’lidagi qat’iyatlari, erishgan yutuqlari e’tiqodlilikning yorqin namunasidir. Bunday misollar Sharqning va g’arbning buyuk shaxslari misolida juda ko’p. Mansur Xalloj, Nasimiy, Boborahim Mashrab kabi hur fikrli zotlar esa qatl qilingan chog’larida ham o’z e’tiqodlari va tanlagan yo’llaridan qaytmaganlar.
E’tiqodlilik nuqtai nazardan ham odamlar bir-birlaridan farq qiladilar. Tarixda shunday shaxslar borki, ular butun ongi hayotini faqat bir narsaga bag’ishlab o’tib ketadilar, lekin ularga o’sha ixlos va kuchli e’tiqod xalq tomonidan e’tirof etilib, mehnatlari, ilmiy kashfiyotlari yoki o’sha kasbga sadoqatlari tufayli o’zlariga tiriklidayoq o’chmas xaykal qoldirganlar. Ayrim odamlar esa o’zlaridagi qiziqishlar va e’tiqodni hayotlari mobaynida o’zgartirib boradilar. Masalan, yoshligida sportning biror turiga astoydil ihlos qilgan odam bu borada katta natijalarga erishadi, uni yurt taniydi. Umrining ma’lum bosqichida u shu erishgan yutuqlarini boshqa shaklda takomillashtirib, ustoz-murabbiy sifatida o’qitishga astoydil kirishadi. Umrining yana bir bo’lagida tashkilotchi-rahbar sifatida ana shu sohani yanada yuksaklikka ko’tarishga xizmat qiladi. Mukarrama Turg’unboyeva, Yunus Rajabiy, Komil Yashin, Rufat Risqiyev, Abror Hidoyatov, Abdulla Oripov, Ozod Sharofuddinov kabi yuzlab zamonamiz qahramonlarining hayot-faoliyatlari ana shunday e’tiqodlilikning yorqin misolidir.
Demak, agan insonda biror narsaga e’tiqod shakllangan bo’lsa, undan yaxshi inson bo’lib, odamlarga nafi tegishiga umil qilish mumkin. Lekin e’tiqodsizlikdan qo’rqish kerak. Agar atrofimizda biror bir narsaga aniq ishonmaydigan, maqsad-maslagi yo’q kishini ko’rsangiz, unga yordam berish yo’lini izlash kerak, chunki bu odamdagi e’tiqodsizlik nafaqat uning o’ziga, balki atrofdagilarga ham faqat salbiy ta’sir ko’rsatadi. E’tiqodli inson avvalo o’zgalarga ziyon keltiruvchi amallardan o’zini tiyadi, yolg’on gapirmaydi. Unda har doimo lafz bo’ladi, ya’ni bir nrasani qilaman, deb ahd qilsa, albatta, butun kuchi va iqtidorini safarbar qilib, ungi bajaradi, boshlagan ishini oxiriga yetkazadi. E’tiqodli inson nima qilayotganligini, nima uchun aynan shu ishni qilayotganligini juda yaxshi anglaydi. Shu tufayli haqiqiy e’tiqodli inson ilmga intiladi, o’z hayotining mazmun-mohiyatini tushunishga intiladi, go’zallik yaratish, har tomonlama barkamol bo’lishga tirishadi, yaxshilarga oshno bo’lish, buyuklikka havas uning hayotiy shioriga aylanadi. Haqiqiy e’tiqod sohibida sog’lom fikr bo’lib, bu fikr orqali u insoniyatning umrboqiyligini idrok etadi, o’zidan oilasiga, farzandlariga nimadir qoldirib ketishni istab yashaydi. Shuning uchun ham e’tiqodlilik – shaxsdagi jur’at, mardlik, fidoiylik, iroda, vijdon, qat’iyat, halollik, isnonparvarlik, vatanparvarlik kabi qator ijobiy sifatlar bilan bog’liqdir.


Iymon

“Iymon” arabcha so’z bo’lib, lug’aviy ma’nosi “ishonchdir”. Haqiqiy e’tiqodli odamda iymon ham bo’ladi. Buyuk merosimiz hisoblanmish “Avesto”da iymon va e’tiqodning o’zaro aloqasi va uning inson fikrlash va tafakkur tarzi bilan bog’liqligi xususida quyidagi misralar bor:

Aqlli va iymonli kimsalarga
Bag’ishlayman shodlik, bardam ruh...
E’tiqodman, Mitraman,
Mudom saboq bermoqchiman,
Iymon bilan fikr aylasin.
Iymon bilan so’z so’zdasin,
Va iymonga amal qilsin.
Iymon keltirish yoki ishonch shunday psixologik holatki, unda shaxsning e’tiqodiga mos keladigan, biror konkret narsa va hodisalar ta’sirida ongda o’rnashib qoladigan tasavvurlar majmui yetakchi rol o’ynaydi. Iymon obyekti ko’pincha shaxs tomonidan chuqur tahlil qilinmaydi, tekshirilmaydi, chunki unda insoniyat tajribasi, shaxs e’tiqod qilgan ijtimoiy guruhning qarashlari mujassam bo’ladi. Masalan, Ollohga iymon keltirish har bir musulmon uchun farz hisoblanadi. Payg’ambarimiz Muhammad alayhissalom Alloh taolo tarafidan keltirilgan barcha xabarlariga til bilan iqror etib, dil bilan tasdiqlashga iymon deyiladi, ya’ni qur’oni karim va Hadisi shariflar orqali Alloh to’g’risidagi, jannat va do’zah, qiyomat kabi g’aybiy narsalar haqida berilgan xabarlarga ishonch – shariatda iymon, deb yuritiladi, deganlar. O’sha Hadisi sharifda yana “Vatanni sevmoq – iymondandir” deb zikr etilgan. Bular oddiy fuqaro bahslashmaydigan, xalq metaliteti va vijdoni-iymoni tomonidan qabul qilingan arkonlardirkim, ularga ishonish har bir musulmonning va sog’lom fikr yurituvchi insonning burchidir. Shuning uchun ham vatanpurushlarni eng avvalo “iymonsizlar” deb la’natlaydi xalq, zero, tug’ilib o’sgan yerni muqaddas bilish, kindik qoni to’kilgan tuproqni sog’inish, Vatan uchun baholi qudrat vijdon bilan mehnat qilish – iymonlilik belgisidir.
Iymon tushunchasiga faqat diniy tushuncha sifatida qarash to’g’ri emas. Chunki har kungi faoliyatida insonlarga nafi tegadigan amallar, savob ishlar qilish, solih xulq sohibi bo’lish, oilasi, yaqinlariga mehr-muhabatini ayamaslik, jamiyatdagi xulq normalarini qalban his qilib, ularni buzmaslikka intilish ham iymondan ekanligini unutmaslik kerak. Agar bola yoshlikdan go’zal xulqlarga ergashsa, musulmonchilik odatlari, xushxulqlilik tamoyillarini o’zlashtirib borishga ruhan tayyor bo’lsa, uni iymonli bo’lib tarbiya topayapti, deyish mumkin.
Mafkuraviy tarbiya va milliy g’oyaning bosh mezonlaridan biri komillik va barkamollik ekan, ana shunday tarbiya insoniy munosabatlarni yaxshilaydi, jamiyat rivojiga turtki bo’ladi.