Toshkent davlat iqtisodiyot untversiteti m. S. Qosimova, M. A. Yusupov

1 Армстронг Г., Сондерс Дж., Вонг В. Основы маркетинга. - М.: Издательский
дом «Вильямс». 2002.

---

ifodalash tovarlar doirasi chegarasini bildiradi. Savdo korxonasining imkoni 
boricha tovar assortimenti kengroq bo’lishi kerak.
Korxonaning vazifalari va maqsadi bosqichi har bir boshqaruvchi, 
rahbariyat xodimi oldiga maqsadga erishishga qaratilgan vazifalar qo’yadi. 
O’z vazifalarining bajarilishiga har bir xodim javobgardir.
Korxonaning asosiy maqsadi foyda olish bo’lsa, unga erishish uchun 
foyda keltiradigan tovarlami sotishni ko’paytirish, ular hissasini oshirish 
lozim. Bunday tovarlar sotilishini ko’paytirish esa,tovar manbalarini 
topishni, ular ichidagi eng samaralisini tanlashni talab etadi. Bulardan o’z 
navbatida qator vazifalar kelib chiqadi. Bu vazifalar marketing vazifalari 
bo’lib, marketing strategiyasini ishlab chiqishni talab etadi. Bunda bozomi 
o’rganish, taklif manbalarini o’rganish, korxonaga tegishli har bir tovar 
bo’yicha konyukturani o’rganish va xulosa chiqarish jarayoni bajariladi.
Korxona xo’jaligini rivojlantirish rejasi strategik rejalashtirishning muhim 
bosqichi hisoblanadi. Bunda xo’jalik faoliyatining bosh yo’nalishlari tahlili 
amalga oshiriladi va ayrim tovarlaming rentabelligi aniqlanadi. Rentabellik 
darajasiga ko’ra uni savdoda qoldirish yoki qoldirmaslik , jalb etish yoki 
jalb etmaslik qarorini qabul qilish kerak bo’ladi. Yuqori rentabellik tovarlarga 
ko’proq moliyaviy resurslami safarbar etish, kam foydalilaridan chetlasha 
borishga qaratilgan ishlami rejalashtiriladi.
Korxonani o’sish strategiyasi o’z ichiga korxonaning kelgusida yana 
qanday tovarlami sotishni o’zlashtirishi , qaysi mahsulotlar bozoriga 
e’tibomi kuchaytirishi, kuch sarflashini oladi.
Korxonani o’sish strategiyasini 3 bosqichdagi tahlil asosida ishlab 
chiqish mumkin. Birinchi bosqichda, hozirgi faoliyat doirasidagi 
foydalanishi mumkin bo’lgan imkoniyatlari aniqlanadi. Bunda o’sishga 
jadallashtirish omili orqali erishiladi, tovar yoki bozoming mavjud holatida 
imkoniyatlami topish va o’sishga intilish o’rin egallaydi. Imkoniyatlar turiicha 
bo’lishi mumkin. Jumladan, tovami bozorga chuqurroq singdirish 
(xaridoming e’tiborini ko’proq qozonish maqsadida raqobatchisiga nisbatan 
tovami arzonroq sotish, sotilgan tovarlar ma’lum songa yetganida xaridorga 
mukofot berish bilan rag’batlantirish, shu tovaming yangi iste’molchilarini 
topish) yo’li bilan sotishni ko’paytirish mumkin.
Boshqa imkoniyati bozor chegarasini kengaytirish, ya’ni yangi bozorlar 
topish va mavjud tovari bilan ularda savdo-sotiq yuritishdan iboratdir. 
Navbatdagi imkoniyati tovami takomillashtirish, ya’ni mavjud moldan 
keskin farq qiladigan, sifati, iste’mol qiymati yuqori bo’lgan tovaming 
yaratilishi bilan bog’liqdir.

---

Ikkinchi bosqichda korxona tarmoq doirasida boshqa korxonalar bilan 
hamkorlikda (integratsiya) ishlashi mumkin. Bunda shu tarmoq doirasida 
taqsimot tizimi qattiq nazorat qilinadi. Bunda raqobatchi firmalar ustidan 
doimiy nazorat olib boriladi.
Korxonaning o’sish strategiyasining uchinchi bosqichda tarmoq doirasida 
o’sish imkoniyatlari qolmagan bo’lsa, korxonaning mavjud turiga yaqinroq 
yangi yo’nalishini tanlash, o’zlashtirishdan iborat jarayon amalga oshiriladi.
Strategik rejalashtirish korxona faoliyatining asosiy yo’nalishlarini 
belgilaydi, mahsulot ishlab chiqarish va sotish sohasidagi barcha 
harakatlaming maqsadga muvofiq yo’nalishini aks ettiradi. So’ngra har bir 
yo’nalish bo’yicha batafsil rejalar tuziladi, chunki marketing konsepsiyasini 
qo’Haydigan korxonalar faoliyat natijalari ko’proq savdo sohasi bilan 
belgilanadi, rejalar orasida tovar nusxasini yaratishdan boshlab to pirovard 
sotishga qadar tovar harakati jarayonlarini qamraydigan marketingni 
rejalashtirish alohida o’rinni egallaydi.
Asosiy ko’rsatkich ma’lumotlar yig’indisi, joriy marketingga oid vaziyat 
bayoni, xatarlar va imkoniyatlar tafsili, vazifa va muammolar tafsili, 
marketing strategiyasi, harakat dasturi, byudjet va nazorat.
Strategik rejalashtirishning asosiy xususiyati-umumdoimiy ravishda operativ 
va strategik nazoratga tayanishidir. Bu esa strategiyaga tayinli davr mobaynida turli 
o’zgarishlami kiritish va tashqi muhit sharoitlariga moslashish imkonini beradi.
Strategik rejalashtirish jarayonida bevosita strategiyani ishlab chiqish 
bosqichi quyidagi ketma-ketlikda amalga oshirilishi lozim. Dastlabki harakat 
bosqichi bo’lib, firmaning istiqbolini tahlil qilish 
hisoblanadi. Ushbu 
bosqichda: asosiy tashqi xavf-xatarlar, imkoniyatlar, “favqulodda” holatlami 
vujudga kelish tendensiyalari va ularni bartaraf etish imkoniyatlari hal etiladi.
Ikkinchi harakat bosqichida raqobatchilik kurashidagi mavqei tahlil 
qilinadi. Ushbu bosqichning asosiy vositasi bo’lib-firma faoliyatining qaysi 
yo’nalishida “raqobatchilik strategiyasini takomillashtirib, firmaning yalpi 
ish faoliyatining yaxshilash mumkin”degan savolga javob topiladi.
Uchinchi, eng muhim harakat bosqichi - strategiyani tanlash hisoblanadi. 
Bunda firmaning turli faoliyatlari bo’yicha istiqbolini qiyoslash, tanlangan 
strategiyani amalga oshirishda turli faoliyat yo’nalishlari bo’yicha resurslami 
taqsimlash asosiy o’rin egallaydi.
Lekin ko’pgina hollarda firmaning mavdjud imkoniyatlari kelgusi istiqbol 
uchun ma’qul bo’lmaydi. Buning sabablari bo’lib, firmaning ichki faoliyati 
doirasida yalpi strategiyani ishlab bo’lmaslik, uzoq va qisqa istiqbolda ulaming 
mos kelmasligi yoki boshqanrvchilarining rejalashtirish ishlarida tashqi muhit

---

o’zgarishlariga moslashuvchanlik sharoitlarini ishlab chiqish zarurati hisoblanadi.
Keyingi harakat bosqichi — diversifikatsiya yo’llarini tahlil qilish jarayoni 
sanaladi. Ushbu bosqichning asosiy maqsadi bo’lib , amaldagi faoliyatini 
ko’lami tanlovidagi kamchiliklami va kelgusida firma uchun samarali bo’lgan 
yo’nalishlami aniqlash hisoblanadi.
6.2.Taktik rejalashtirishning roli va o’m i
Korxonaning taktik rejasi strategik rejasining bir qismi bo’lib, unda 
qo’yilgan maqsadlarga erishishning vositalari, usullari aniqlanadi. Agar 
strategik rejalashtirishni asosiy mezoni uzoq muddatlilik hisoblansa, unda 
marketingni taktik rejalashtirishda o’rta muddatli strategik chora-tadbirlar 
amalga oshiriladi. Marketingni operativ rejalashtirishning mezoni bo’lib 
qisqa muddatlilik hisoblanadi. Taktik rejalarda umumiy sotish rejasi, har 
bir tovar guruhi bo’yicha ta’minot va sotish rejasi, daromadlar rejasi, 
xarajatlar rejasi, foyda rejasi, savdo uchun zarur jihozlar, asbob-uskunalar 
bilan ta’minlanish rejasi, bozoming hozirgi holatiga baho berish, korxona 
imkoniyatlari va xavf-xatarlari ifodalanadi.
Taktik rejalarda o’tgan yildagi ko’rsatkichlardan , jumladan korxonaning 
tovar oboroti ko’rsatkichidan o’sish, ustunlikqa ega bo’lish mo’ljallansa, 
bu o ’sishga imkon beruvchi vositalar (xususan, sotishni rag’batlantirish, 
reklama va boshqalar) ham keltiriladi. Bozordagi sotiladigan tovarlar 
xaridori, asosiy segmenti, iste’molchilaming zarurati, raqobatchilar va 
tovar taqsimoti yo’llari ko’rsatib beriladi.
Ayniqsa korxonani faoliyat davomida kutayotgan xavf-xatarini bilish, 
imkoniyatlarini aniqlash muhimdir. Korxona rahbariyati bulami doim 
diqqat markazida saqlashi va xavf xataming salbiy ta’siri oldini olish 
choralarini izlashi kerak.
Tovami sotish imkoniyatlarida awalo korxonaning bozordagi tovari 
ulushi, raqobatchilar o ’rtasidagi mavqei hisobga olinadi. Agar korxonada 
tovarining sotilish hajmi oshayotgan bo’lsa, bu yoki umumiy iqtisodiy 
holatning yaxshilanishi hisobiga (bunda barcha firmalar oboroti oshadi) 
yoki raqobatchilariga nisbatan korxona faoliyatining takomillashgani hisobiga 
bo’lishi mumkin. Raxbariyat korxonaning bozordagi ulushi o’zgarishini 
muntazam ravishda nazorat qilib borishi kerak. Agar bu ulush oshib borsa, 
korxonaning raqobat qobiliyati kuchayganini bildiradi, va aksincha.
Korxona rahbariyati, menedjeri mijozlar munosabatiga, ularning 
o’zgaruvchan ehtiyojiga ehtiyotkorlik bilan qarashi, ularni yo’qotmaslikka 
yo’naltirilgan tadbirlar ishlab chiqishi va hayotga tadbiq etish yo’Uarini

---

belgilashi kerak. Bu boradagi axborotlar mijozlarning imkoniyati yoki takliflari 
orqali fikrlari yoki maxsus to’latiladigan so’rovnomalar yordamida to’planadi.
Bozor talabi asosidagi joriy ko’rsatkichlar reja ko’isatkichlaridan keskin 
farq qila boshlasa, mo’ljaUangan rejaga tuzatishlar kiritiladi.
6.3. M arketing nazorati va uning tuiiari
Marketing nazoratining maqsadlari quyidagilardan iborat:
-maqsadga erishish darajasini belgilash,
-yaxshilanish imkoniyatini aniqlash,
-korxona moslashuvchanligini talab qilingan atrof-muhit o ’zgarishlariga 
qanchalik mos kelishini aniqlash va xokazolar.
Marketing faoliyatini nazorati mahsulotlami sotish ustidan nazorat 
qilish, sotish imkoniyatlarini tahlil qilish, tadbirkorlik faoliyatini nazorat 
qilish, marketing xarajatlarini tahlil qilish, taktik va strategik nazorat va 
marketing taftishini nazarda tutadi.
Rentabellikni nazorat qilish, haqiqiy sotish va ular tendentsiyalarini 
rejalashtirilgan ko’rsatkichlari bilan taqqoslashda hisobga olish yo’li bilan 
amalga oshiriladi.
Marketingda nazoratning uch turi farqlanadi:1
1. Yillik reja bajarilishini nazorat qilish;
2. Foydadorlikni nazorat qilish;
3. Strategik nazorat.
Yillik rejani nazorat qilishdan maqsad mo’ljallangan natijalaiga erishishga 
ishonishdir. Bunda sotish imkoniyatlari tahlili, bozordagi hissa tahlili, 
marketing xarajatlari bilan mahsulot sotish o’rtasidagi nisbiy tahlillar, 
mijozlarning munosabatini kuzatish kabi nazorat usullaridan keng 
foydalaniladi.
Foydani nazorat qilishning maqsadi firma nima hisobiga daromad 
topayotganligini va qaysi o’rinlarda uni yo’qotayotganligini aniqlashdan iborat.
Foydalilikni nazorat va marketing xarajadarini tahlil qilish alohida tovarlar, 
ular assortimenti guruhlari, bozor segmentlari, hududlari, savdo kanallari, 
reklama vositalari, savdo xodimlari va boshqalar bo’yicha amalga oshiriladi.
Marketingni strategik nazorati va tahlili korxona ishlab chiqarish-sotish 
va ilmiy-texnik faoliyati rivojlanishning asosiy qiyinchiliklari va istiqlolini 
aniqlash maqsadida asosiy vazifalar, strategiyalarini chamalaydi. Marketing 
taftishi o’z ichiga marketing makro va mikro marketing muhiti, marketing

---

xizmatlarini faoliyat yuritish samaradorligini tahlilini hamda marketing 
siyosati, tovar, narx, reklama xodimlarini oladi.
Strategik nazoratning maqsadi esa haqiqatdan ham firma o ’zidagi 
marketing imkoniyatlarining eng yaxshilaridan foydalanayaptimi yoki 
yo’qmi ekanligi aniqlanadi.
Marketing taktikasi strategiyasidan farq qilgan holda bosh maqsadda 
firma mahsulotiga bo’lgan iste’molchilar talabini shakllantirish va qondirish 
tamoyillarini hamda kon’yunktura sharoitlarini ifodalaydi. Marketing taktikasi 
ma’lum bir muddatdagi aniq tovar nomenklaturasi bo’yicha hamda aniq 
bozorda firma maqsadlarini ishlab chiqish va amalga oshirish bilan bog’liqdir.
U kon’yunktura va haqiqiy bozor holati dinamikasini hisobga olish, 
shuningdek marketing strategiyasi asosida shakllanadi. Marketing taktikasini 
vazifasi korxonada marketing faoliyatini tashkil etishni joriy vazifalari bilan 
qisman bog’liqdir. Marketing taktikasi firmaning strategik maqsadlariga 
erishishni oqilona ta’minlashda marketingni amalga oshirishni yo’llari va 
vositalari, shakl va usullarini aniqlaydi va tartibga soladi.
Marketingni operativ rivojlantirishda qisqa davr uchun reja chora- 
tadbirlarini aniqlash yo’li bilan taktik dasturlami aniqlashtiradi.
Marketingni strategik, taktik va operativ rejalarini ishlab chiqish 
jarayonida rejalashtirishning turli xil uslublaridan foydalaniladi. Ular bir- 
biridan muddati bo’yicha farq qiladi va uzoq muddatli, o’rta muddatli va 
qisqa muddatli bo’ladi. Uzoq muddatli marketingni rejalashtirish uslubiga 
portfel tahlil, morfologik tahlil, Delfi uslublarini kiritish mumkin.
O’rta muddatli marketingni rejalashtirish uslublariga tarmoqli rejalashtirish 
texnikasi, maqsadli daraxt bo’yicha qaror qabul qilish uslubi, morfologik 
tahlil, chiziqli dasturiash, moliyaviy-matematik uslublar, evristik uslublar kiradi.
Qisqa muddatli marketingni rejalashtirish uslublariga esa tarmoqli 
rejalashtirish texnikasi, chiziqli dasturiash, transport masalalarini 
optimallashtirish uslublari, evristik uslublar kiradi. Amaliyotda tarmoqli 
rejalashtirish, bozor tahlili, moliyaviy-matematik, chiziqli dasturiash 
uslublari keng qo’llaniladi.
Marketingni nazorat qilish beshta asosiy bosqichni o ’z ichiga oladi:
1.Nazorat qilishga mo’ljallangan reja ko’rsatkichlarini asoslash (masalan, 
bozor ulushi, oborot va xokazolar)
2. Faoliyatning haqiqiy ko’rsatkich natijalarini o’lchash (ma’lumot yig’ish).
3. Faoliyatni reja va haqiqiy ko’rsatkichlari natijalarini solishtirish.
4. Reja ko’rsatkichlaridan haqiqiysining imkoniyat farqini tahlili.
5. Yangi rejalar ishlab chiqish, korrektirovkalash.

---

Marketing sohasida nazorat qilishni asosiy vazifalari quyidagi 3-chizmada 
berilgan. 1974 yilda F.Kotler marketingni nazorat qilishning ikki turini 
marketingni boshqarish tizimiga ta’sir etishini ko’rsatib o’tgan, ya’ni tashqi 
va ichki muhit omillarini o’zgarish imkoniyatiga ko’ra — marketingni nazorat 
qilishni ochiq va yopiq tizimlaridir.
Yopiq nazorat tizimida marketing -menejment guruhi vakilini to’g’ri 
aralashuvsiz reja va haqiqiy ko’rsatkichlarini solishtirish va ularni konektirovqa 
qilish amalga oshiriladi.