Toshkent davlat stomatologiya instituti m. N. Israilova lotin tili va tibbiy farmatsevtik terminologiya asoslari

I BOB. LOTIN ALIFBOSI

1. 
   Fonetika. Unlilar. Diftonglar.
   

Undoshlar.Digraflar. Harf birikmalari
Lotin alifbosi 25 harfdan iborat.Ulardan oltita unli harflar, qolganlari undosh harflardir.

Bosma harflar	Yozma harflar	Harflarning nomi	O‘zbekcha muqobili
Aa	Aa	a_ (a)	a
Bb	Bb	be (be)	b
Cc	Cc	ce (ce)	ts, s yoki k
Dd	Dd	de (de)	d
Ee	Ee	e (e)	e
Ff	Ff	ef (ef)	f
Gg	Gg	ge (ge)	^g
Hh	Hh	ha (xa)	h
Ii	Ii	i (i)	i
Jj	Jj	jota (yota)	^y
Kk	Kk	ka (ка)	k
Ll	Ll	el (el)	l
Mm	Mm	em (em)	m
Nn	Nn	en (en)	n
Oo	Oo	o_(o)	О
Pp	Pp	pe_ (pe)	^p
Qq	Qq	qu (qu)	^q
Rr	Rr	er (er)	r
Ss	Ss	es_ (es)	s yoki z
Tt	Tt	te (te)	t
Uu	Uu	u_ (u)	u
Vv	Vv	ve (ve)	v
Xx	Xx	ix (iks)	iks
Yy	Yy	ypsilon ( ipsilon)	i
Zz	Zz	zeta (zeta)	z yoki ts

Unlilarningo‘qilishi
a – a – aorta – [aorta] – aorta

e – e – vertebra – [vertebra]– umurtqa

o – o – foramen – [foramen] – teshik

i – i – vita – [vita] – hayot

u – u – rotundus – [rotundus] – yumaloq

y – i – miologia – [miologiya] – muskullar haqidagi fan
Diftonglar
Diftong – ikkita turli unli harflarning bitta tovush sifatida talaffuz etilishi.

Lotin tilida 6 diftong bor:

au – au – auris – [auris] – quloq

eu – eu – pneumonia – [pneumoniya] – pnevmoniya

ae – e – gangraena – [gangrena] – gangrena

oe – e – oedema – [edema] – shish

Agar «e» harfi ustida ikki nuqta qo‘yilgan bo‘lsa, u holda harflar o‘zining alohida tovushni ifoda etadi:

aë– ae – aër – [aer] – havo

oë – oe – aloe – [aloe] – aloe
Undosh harflar
Сharfi a, o, u unlilar oldida, barcha undosh harflari oldida, so‘z oxirida «k» kabi o‘qiladi, masalan:

caput – [kaput] – bosh

costa – [kosta] – qovurg‘a

cutis – [kutis] – teri

cranium – [kranium] – kalla

lac – [lyak] – sut

Сharifi e, i, у unlilari oldida va ae, oe diftonglar oldida tursa «ts» kabi o‘qiladi. Masalan:

cito – [tsito] – tez

cella – [tsellya] – hujayra

cyclus – [tsiklyus] – sikl

caecus – [tsekus] – ko‘r

coeruleus – [tseruleus] – zangori, ko‘k

H harfio‘zbekcha «g» kabi o‘qiladi:

herba – [gerba] – ko‘kat, o‘t

homo – [gomo] – inson

K harfi lotin tiliga chet tilidan kirgan so‘zlarda ishlatiladi. Masalan:

kalium – [kalium] – kaliy

L harfi juda yumshoq talaffuz etiladi:

lac – [lyak] – sut

S s semen – [semen] - urug‘

z unli + S + unli resina – rezina

m, n + S + unli mensis – menzis

X harfi «ks» tovushini beradi: radix – [radiks]

maxilla–[maksillya]

Z z (yunonso‘zlarda) zona – [zona]

S (lotinso‘zlarda) zincum – [sinkum]

Digraflar
Digraf - bitta tovush beradigan ikkita undosh birikmasidir:

ch – x china – [xina]

sch – sx schema – [sxema]

ph – f phosphorus – [fosforus]

rh – r rheum – [reum]

th – t thorax – [toraks]
Harf birikmalari
qu – kv aqua – [akva]

ngu – unlilar oldida«ngv» lingua – [lingva]

undoshlar oldida «ngu» angulus – [angulyus]

ti – unlilar oldida«tsi» solutio–[solyutsio]

x, s harflaridan keyin«ti» mixtio – [mikstio]
Quyidagi so‘zlarni lotincha yozing:

1. 
   nervus, subkutaneus, akustikus, organon, apeks, skeleton, kapi­tulyum, maksillya, kauda, dentes, kvantus, tenzor, sellya, sangvis, sellyulya, artikulyatsio, rino, ensefalon, mukozus, komissura, kvadritseps, fibroza, pleksus, vas, vaza, oskokse, diafragmatikus.
   

Quyidagi anatomik atamalarni o‘qing:

2. 
   Cranium, maxilla, mandibula, dens, vertebra, columna, ulna, clavicula, scapula, thorax, costa, sternum, humerus, radius, femur, carpus, metacarpus, phalanx, patella, fibula, tibia, metatarsus, tarsus.
   

Quyidagi anatomik atamalarni tarjima qiling:

3. 
   Lingua, pharynx, larynx, trachea, oesophagus, cor, pulmo, lien, diaphragma, hepar, ventriculus, vesica, duodenum, ovarium, testis, pancreas, uterus, colon, intestinum, processus.
   

Ibratli so‘zlar
1. Inviaest in medicina via sine Lotin tilisiz tibbiyotga yo‘l yo‘q.

lingua Latina.

2. Omnium atrium medicina Barcha san’atlar ichida meditsina

nobilissima est. eng olijanobidir.

Leksik minimum
Otlar

átlas	atlant-birinchi bo‘yin umurtqasi
áxis	o‘qli bo‘yin umurtqasi, 2- bo‘yin umurtqasi
cáput	bosh, kalla
cérebrum	bosh miya(katta miya), oxirgi miya
cóllum	bo‘yin
colúmna	pog‘ona
córpus	tana
cránium	kalla suyagi
dórsum	orqa, orqa tomon
encéphalon	bosh miya
hómo	odam
os (ossa мн. ч.)	suyak
skeleton (sceleton)	skelet
substántia	modda
thórax	ko‘krak qafasi
trúncus	gavda, tana
vértebra	umurtqa

Sifatlar

déxter	o‘ng
distális	distal, tanadan uzoq
dorsális	orqa, orqa tomon dorzal
extérnus	tashqi
horizontális	ko‘ndalang
intérnus	ichki
laterális	yondagi, lateral
májor	katta
mediális	o‘rta, medial, ichki (o‘rtaliqqa yaqin turuvchi)
mediánus	o‘rtaliqdagi
médius	o‘rtadagi
mínor	kichik, kichikroq
profúndus	chuqur
proximális	proksimal, tanagayaqin
siníster	chap
superficiális	yuzaki
ventrális	ventral, oldinga (qo­rin tomonga) qara­gan, old tomondagi

Nazorat savollari

1. Lotin tili alifbosida nechta harf bor?

2. Qanday diftonglarni bilasiz?

3. С harfi qanday talaffuz qilinadi? (Unli va undosh harflar oldida kelsa).

2. 
   Urg‘u
   

1. 
   Lotin tilida so‘zlar bo‘g‘inlarga bo‘linadi. So‘zda qancha un­li harf bo‘lsa, shuncha bo‘g‘in bo‘ladi. Lotin tilida urg‘u odatda so‘z oxiridan ikkinchi cho‘ziq bo‘g‘inga qo‘yiladi. Agar so‘zning oxirgi ikkinchi bo‘g‘ini qisqa bo‘lsa, u holda urg‘u oxirgi uchinchi bo‘g‘inga qo‘yiladi.
   

me – di – cī – na fō – ve – a

2. 
   Tovushning uzunligi harf ustiga to‘g‘ri chiziqcha, qisqaligi – yarim oy qo‘yib belgilanadi:
   

ā-ă, ō-ŏ

3. 
   Bo‘g‘inlar so‘zning oxiridan hisoblanadi:
   

pro – fún – dus

3 2 1

4. 
   Bir bo‘g‘inli so‘zlarda urg‘u unli harfga tushadi:
   

déns, ós

5. 
   Ikki bo‘g‘inli so‘zlarda urg‘u so‘z oxiridan ikkinchi bo‘g‘inga tushadi:
   

vé – na, ós – sa

2 1 2 1
Cho‘ziqlik qoidalari

Bo‘g‘inlar quyidagi hollarda cho‘ziq o‘qiladi:

1) ae, oe diftonglari so‘z oxiridan ikkinchi bo‘g‘inda kelsa:

di – aé – ta gan – graé – na

3 2 1 3 2 1

2) unli harf ikki yoki uchta undoshdan oldin kelsa:

li – ga – mén – tum

4 3 2 1

3) unli harf z va x undoshlaridan oldin kelsa:

re – flé – xus

3 2 1

4) -ur, -in ot yasovchi suffikslari:

in – ci – sú – ra of – fi – cí – na

4 3 2 1 4 3 2 1

5) -at, -ar, -al, -os sifat yasovchi suffikslari:

ar – cu – á– tus oc – ci – pi – tá – lis

4 3 2 1 5 4 3 2 1

ar – ti – cu – lá – ris ner – vó – sus

5 4 3 2 1 3 2 1

Bo‘g‘inlar quyidagi hollarda qisqa o‘qiladi:

1) unli «br» birikmasi oldida kelsa:

vér – te – bra cé – re – brum

3 2 1 3 2 1

2) unli unlidan oldin kelsa:

ó – le – um fó – ve – a

3 2 1 3 2 1

3) -ol, -ul ot yasovchi suffikslari:

scá – pu – la al – vé – o – lus

3 2 1 4 3 2 1

4) -il, -it, -id, -ic sifat yasovchi suffikslari:

so – lú – bi – lis flú – i – dus

4 3 2 1 3 2 1

com – pó – si – tus tho – rá – ci – cus

4 3 2 1 4 3 2 1

Mustahkamlash uchun mashq:
So‘z oxiridan ikkinchi bo‘g‘inning cho‘ziq yoki qisqaligini aniqlang va urg‘u qo‘ying:

I. medulla osseum, membrum inferius, substantia compacta, ligamen­tum, processus transversus, corpus maxillae, ductus, choledochus, facies poplitea, palpebra superior, peiosteum, arcus vertebrae.

II. hiatus sacralis, incisura vertebralis, clavicularis, mentalis, sulcus pulmonalis, foramen spinosum, fossa glandulae lacrimalis, processus zygomaticus, incisura supraorbitalis, pars squamosa, cribrosus.

Ibratli so‘zlar
1. Amat victoria curam. Intilganga tole yor.

2. Alit lectio ingenium. O‘qish aqlni oziqlantiradi.

Leksik minimum
Otlar

acromion	yelka o‘sig‘i
articulatio	bo‘g‘im
brachium	elka
canālis	kanal
cingulum	belbog‘
clavicula	o‘mrov suyagi
coccyx	dum suyagi
costa	qovurg‘a
dens	tish
fissura	o‘yiq, yoriq
forāmen	teshik
fossa	chuqurcha(uzun)
fovea	chuqurcha(dumaloq)
hiātus	yoriq, tirqish
humĕrus	yelka suyagi
incisura	o‘yma kemtik
mandibula	pastki jag‘
maxilla	yuqori jag‘
membrum	tana a’zosi, a’zo oxi­­ri(qo‘l-oyoq uchlari)
olecrănon	tirsako‘sig‘i
periosteum	suyak usti pardasi
radius	bilak suyagi
scapula	kurak
tuber	do‘mboq, bo‘rtiq, g‘udda
tuberculum	do‘mboqcha, g‘uddacha
ulna	tirsak suyagi

Sifatlar

articularis	bo‘g‘imga oid
clavicularis	o‘mrov suyagiga oid
coccygēus	dum suyagiga oid
costālis	qovurg‘alarga oid
jugularis	bo‘yinturuqqa oid
pharyngēus	halqumga oid
thoracicus	ko‘krakka oid
transversus	ko‘ndalang

Nazorat savollari

1. Lotin tili so‘zlarida bo‘g‘in soni nimaning soniga bog‘liq?

2. Bo‘g‘inlar qaysi tomondan boshlab hisoblanadi?

3. Qaysi hollarda bo‘g‘in cho‘ziq o‘qiladi?

4. Qaysi hollarda bo‘g‘in qisqa o‘qiladi?




II BOB. ANATOMIK TERMINOLOGIYA
2.1.Ot. Ot va uning grammatik kategoriyalari
Ot so‘z turkumlaridan biri bo‘lib, kim? nima? so‘rog‘iga javob bo‘ladi.Lotin tilida otlar uchta rod, ikkita son, oltita kelishik va beshta turlanishga ega. Ot Lotin tilida Nomen Substantivum deb ataladi.
Rod Lotin tilida Genus, eris, n deb ataladi:

Genus masculinum (m) - mujskoy rod

Genus femininum (f) - jenskiy rod

Genus neutrum (n) - sredniy rod

Son Lotin tilida Numerus, i, m deb yuritiladi:

Numerus Singularis (Sing.) - birlik (son)

Numerus Pluralis (Plur.) - ko‘plik (son)
Kelishik Lotin tilida Casus, us, m deb yuritiladi:

Nominativus (Nom.) - bosh kelishik -kim? nima?

Genetivus (Gen.) - qaratqich kelishik –

kimning?nimaning?

Dativus (Dat.) - jo‘nalish kelishik- kimga? nimaga?

Accusativus (Acc.) - tushum kelishik - kimda?nimada?

Ablativus (Abl.) - o‘rin payt kelishik - kimni?nimani?

Vocativus (Voc.) - chiqish kelishik - kimdan?nimadan?

Ot 5 ta turlanishga ega bo‘lib lotin tilida Declinatio, onis, f deb tarjima qilinadi:

Turlanish tipi qaratqich kelishigi birlik qo‘shimchasi yordamida aniqlanadi

Turlanish	I	II		III			IV		V
Rod	f	m	n	m	f	n	m	n	f
Nom. Sing.	a	us er	um on	har xil			us	u	es
Gen. Sing.	ae	i		is			us		ei

qovurg‘a costa, ae, f I turl.

asab nervus, i, m II turl.

to‘siq septum, i, n II turl.

tirsak o‘simtasi olecranon, i, n II turl.

odam homo, inis, m III turl.

qism pars, partis, f III turl.

suyak os, ossis, n III turl.

yoy arcus, us, m IV turl.

tizza genu, us, n IV turl.

yuza facies, ei, f V turl.

Otning lug‘at shakli. Otningnegizini topish
Otlarning lug‘at shakli quyidagilardan iborat:

1. Bosh kelishik birlikda so‘z atama to‘liq yoziladi.

2. Qaratqich kelishigi birlik qo‘shimchasi.

3. Rod belgisi.

4. Tarjimasi.

ala, ae, f - qanot

digitus, i, m - barmoq

sternum, i, n - to‘sh

Negiz
So‘zning asosiy qo‘shimchasiz qismi negiz deb ataladi.Negizni aniqlash uchun so‘z qaratqich kelishigiga qo‘yilib uning qo‘shimchasi olib tashlanadi.

Bosh k.	Qaratqich k.	Rod	Negiz
costa	costae	f	cost
nervus	nervi	m	nerv
homo	hominis	m	homin
pars