Toshkent davlat transport universiteti

9.2-rasm. Tiristorning volt-amper xarakteristikasi

Ularning konsentrasiyasi yetarlicha bo’lgach, n₂ o’tish to’g’ri ulanish holatiga keladi. Natijada n₂ o’tishning qarshiligi yeng kichik bo’lib, tiristor ochiq (to’yinish) holatiga o’tadi. Bu uning turg’un ish rejimi bo’ladi. Yuqorida keltirilgan tiristorning ishdashini uning yekvivalent sxemasida tasavvur qilish qulay. Buning uchun uni p-n-p va n-p-nturdagi tranzistorlarning qo’shmasi deb qarash kerak.

Ko’rib chiqilgan ulanishdagi tiristor diod-tiristor yoki dinistor deb ataladi. Tiristorning yopiq holatidan ochiq halatga o’tishini faqat anod-katod orasidagi kuchlanishni o’zgartiribgina yemas, balki bazalardan birortasidagi tokni qisqa muddatga oshirish yo’li bilan ham amalga oshirish mumkin. Bu tokni boshqarish toki (I_u) deb ataladi. U tiristor qatlamlarida hosil bo’ladigan jarayonlarni o’zgartirmaydi. Faqat uning qayta ulash to’g’ri kuchlanishini kichraytiradi, xolos. Bunday tiristorlar triod-tiristor yoki trinistor deb ataladi. Uning volt-amper xarakteristikasi yoqoridagi rasmda ko’rsatilgan. U boshqarish tokining ortishi bilan qayta ulash to’g’ri kuchlanishi kichrayishini ko’rsatadi. I_u=I₀ bo’lganda, xarakteristika diodning to’g’ri o’tish xarakteristikasiga aylanadi. I₀- yassilanish toki deb ataladi.
Tiristor - to’rt qatlamli, ya’ni uchta p-no’tishli yarim o’tkazgich asbobdir. Unda turli xil o’tkazuvchan- likka ega qatlamlar ketma-ket ulanadi (9.3-rasm).



9.3- rasm. Tiristorning tuzilishi


Chetki p-qatlam - anod, n₂-qatlam katod deb ata­ladi. Ichki p₂ va n₁ qatlamlar boshqaruvchi elektrod yoki baza deyiladi.
Baza qatlamlari bir xil bo’lmaydi: n - baza p - bazaga qaraganda qalinroq va qotishma miqdori ozroq qilib yasaladi. Natijada n₂ p-n o’tishning to’g’rilash xususiyati juda yaxshi bo’ladi (teskari toki kichik, teskari qarshiligi yetarli­cha katta).
Tashqi kuchlanish anod - katod oralig’iga qo’yilgan holni ko’raylik. Manbaning musbat qutbi anodga, man­fiy qutbi katodga ulangan bo’lsin. Bunda kuchlanishning kichik qiymatlarida p₁ va p₂ p-n o’tishlar to’g’ri, n₂ p-n o’tish esa, teskari yo’nalishda ulangan bo’ladi. Shuning uchun tashqi kuchlanishni to’liq n₂ p-n o’tishga qo’yilgan deb qarash mumkin. U yopiq bo’lgani uchun tiristordan o’tadigan tok juda kam (teskari tokka teng) bo’ladi. Tiristorning qarshiligi ana shu yopiq p₂ o’tish qarshiligi orqali xarakterlanadi.
Agar tashqn kuchlanish ortaboshlasa, qatlamlarda- gi tok o’tishi bilan boglik jarayonlar sifat jihatdan o’zgaradi. p₂ o’tishdagi tes­kari tokiing biroz ortishi bilan har ikki bazaga aso­siy bo’lmagan tok tashuvchilarning kirishi (tutilib qolishi) zo’rayadi. Masalan, R₂-bazada kavaklar zichligi ortadi. Bu p₂ o’tish potensial to’sig’ining kichrayishiga, ya’ni qarshiligi- ning kamayishnga olib ke­ladi. Natijada tiristordan o’tadigan tok faqat teskari tokka emas, balki p₂ o’tishga yetib kelgan bazalardagi asosiy bo’lmagan tok tashuvchilar tokiga xam boglnq holda orta boshlaydi (9.4-rasm, OA chiziq).