154
“Yopiq urug’lilar” deb ataladi.
2.Ularning changchi va urug’chidan tashkil topgan guli bor. Gullari juda xilma-xil, shakli
bilan bir-biridan farq qiladi.
3.Changlanishi hamda urug’ va mevalarning tarqalishi turli usullarda: shamol,
hasharotlar, qushlar, suv orqali amalga oshadi. Qariyb, ularning 90%ga yaqini hasharotlar,
10%i shamol yordamida changlanadi.
4.Ularda qo’sh urug’lanish sodir bo’ladi va natijada faqat murtak emas, balki endosperm
ham vujudga keladi. Ularning urug’lanishi uchun
suvli muhit bo’lishi shart emas. Bu xususiyat faqat gulli o’simliklar ya’ni yopiq urug’lilar
uchun xos.
5.Yopiq urug’lilarning urug’ kurtagi urug’ga, tugunchasi esa mevaga aylanadi, urug’i
mevabarglar ichida yetiladi.
6.Yopiq urug’lilar boshqa o’simlik guruhlariga nisbatan juda murakkab morfologik va
anotomik tuzilishga ega. Yopiq urug’lilarning meva qobig’i bilan himoyalanganligi va boshqa
bir qator o’ziga xos belgilari bilan ularning o’zidan oldingi, biologik-morfologik jihatdan
ungacha takomillashmagan o’simliklarga nisbatan yerdagi hozirgi hayot sharoitiga yaxshi
moslashgan, yuksak darajada tuzilgan o’simlik ekanligini ifodalaydi. Ularning hayot tarzi turli-
tumandir.
Reproduktiv yoki generativ organlarni murakkablashishi bilan birga yopiq urug’lilarda
morfologik va anatomik o’zgarishlar ham sodir bo’ladi. Barglarida simpodial tomirlanish,
poyalarining o’tkazuvchi sistemasida traxeidlarni asosiy vazifasini bajaradigan suv naylari va
floemadagi elaksimon hujayralar elaksimon naylarga aylanadi, uning yonida yo’ldosh
hujayralari paydo bo’ladi.
Yopiq urug’li o’simliklar ikki sinfga : Ikki pallalilar va bir pallalilar sinflariga bo’linadi.
Bu sinflarning har birining o’ziga
xos belgi, xususiyatlari yig’indisi bilan xarakterlanadi.
Magnoliyatoifali yoki yopiq urug’li o`simliklar o`zlarining tuzilishi va tarqalishi
bo`yicha nafaqat o`simiklar dunyosida, balki butun organik olamdagi eng katta gurux
hisoblanadi. Hozirgi vaqtda ularning 250 mingdan ortiq turi ma`lum bo`lib, 533 ta oila va 13
ming turkumni tashkil etadi. Bular shakli va xajmi bo`yicha ham eng yirik organizmlar
hisoblanib, ular orasida 1sm. dan (suvda o`suvchi Lemna) 150 metr balandlikdagi
(Avstraliyada o`suvchi evkalipt) o`lkan daraxtlar mavjud. Gulli o`simliklar yoshi, kelib
chiqishi bo`yicha eng yosh Mezozoy erasining bo`r davridan boshlab rivojlangan o`simliklar
hisoblanadi. Hozirda ular Er yuzi bo`ylab tarqalishi va tuzilishi bo`yicha eng murakkab va
xilma–xil moslashuvga ega bo`lgan o`simliklar hisoblanadi. Ular dunyoning hamma qit`alarida
ekvatorning issiq tropik o`rmonlaridan tortib, Shimoliy Arktika muzliklarigacha tarqalgan.
ekologik nuqtai-nazardan ham ular turli xil sharoitlarda (muhitda) o`sishga mosshlashgan: issiq
jazirama cho`ldan eng baland tog’ cho`qqilarigacha, chuchuk va sho`r suv xavzalaridan (ko`l,
soy, daryo, dengiz, okean) boshlab ohakli, gipsli, toshli va boshqa jinslardan iborat bo`lgan
joylarda tarqalgan. Gulli o`simliklarning bu darajada turlar sonining ko`p bo`lishi, shaklan
xilma-xiligi, geografik va ekologik diapazonining kengligi ularning murakkab tuzilganligiga va
qator o`ziga xos belgilarga ega ekanligiga olib kelgan.
2. Gulli o`simliklar quyidagi belgilari bilan ochiq urug`li va sporali o`simliklardan
farq qiladi:
1. Urug’ning to`liq ximoyalanganligi (yopiqligi), urug` kurtagini tuguncha ichida
joylashganligi.
2. Bularda urug`chining va eng muhimi mevaning hosil bo`lishidir.
3. Bularda haqiqiy gulning paydo bo`lishi bilan changlanish va urug`lanishi jarayonida
qo`sh urug`lanishni amalga oshishidir (S.Navashin, 1898).
4. Gulli o`simliklarda gametofit nasl ochiq urug`lilarga qaraganda o`ta qisqarganligi va
juda tez taraqqiy etganligi bilan ajralib turadi.
155
Gametofit nasl-ayrim jinsli. erkak gametofit-chang, chang naychasi va unda harakat
qilayotgan vegetativ va generativ xujayralardan iborat. Urg`ochi gametofit-bu urug`chidagi
murtak xaltasi va unda joylashgan 8-ta xujayradan (tuxum xujayra markaziy xujayra, antipod
va sinergitlar) tashkil topgan. Sporofit nasl mohiyati jihatidan 2-ta o`simlikdan: asosiy o`simlik
va zigota tarqqiyotidagi embriondan (murtak) iborat.
5. Ichki anatomik tuzilishi bo`yicha ular rivojlangan bo`lib, ikkilamchi yog`ochligida
ksilema, floema, haqiqiy o`tkazuvchi naychalar traxeyalar va yo`ldosh xujayralarning
bo`lishidir.
6. Morfologik tuzilishi jihatidan bularning xilma-xil ko`rinishiga, turli hil moslamalarga
egaligi va turli hil sharoitda yashovchanligidir.
7. Hayotiy shakllarining xilma xil bo`lishi kelib chiqishi bo`yicha, eng yoshi–o`t
o`simliklar ekanligi, bulardagi muhim belgi hisoblanadi.
3. Gulli o`simliklarning kelib chiqishi.
Gulli o`simliklar dastlabki qazilma holdagi qoldiqlari (changlari, barglari) Mezozoy
erasining oxiri Bo`r davrining 2-yarmiga xos yotqiziq-laridan boshlab uchray boshlaydi.
Umuman shu davridan boshlab gulli o`simliklarga mansub paleobotanik ma`lumotlar
dunyoning ko`p joylaridan topilgan. Gulli o`simliklar filogeniyasining to`g`ri, ilmiy asosda hal
qilishda dastlab qachon, qaerda, qanday yo`l bilan gulli o`simliklar paydo bo`lgan degan
savolga javob berish bilan oydinlashadi.Ko`pchilik botanik (palebotanik) olimlar tomonidan
qachon degan savolga «Mezozoy» erasining oxiri bo`r davrining 2- yarimidan boshlab gulli
o`simliklar paydo bo`lgan degan fikr bir xilda bildiriladi.
Bunga sabab o`sha- bo`r davrida er planetasida qator kosmagonik o`zgarishlar bo`lgan,
quyosh radiatsiyasi ko`chaygan, havo harorati keskin ko`tarilgan, so`ng yana haroratning
pasayishi kuzatilgan. Ayniqsa shimol tomonda erning juda ko`p qismi «Buyuk muzlik» bilan
qoplangan. Bu o`zgarishlar geograf, geolog, klimatolog, paleogeograf va boshqalar tomonidan
tasdiqlangan. Shu sababdan ham bo`r davrida gulli o`simliklar paydo bo`lgan deb hisoblanadi.
Qaerda? degan savolga hozirgacha turlicha fikrlar bildiriladi. Aksariyat palebotanik topilmalar
ekvatorga yaqin bo`lgan tropik va subtropik xududlaridan topilgan. Paleobotanik olimlar A.
Krshitofovich, V.Sveshnikovalar fikricha gulli o`simliklar dastlab qadimgi Gondvana
qit`asining shimolida paydo bo`lgan deb qaraladi. Ular tomonidan Shpitsbergan oroli,
Grelandiya hududlaridan topilgan gulli o`simliklarning changlari Bo`r davriga xosligi aytiladi.
Bu yo`nalishda bir muncha to`liq, asosli fikrlarni taniqli paleobotanik olim A.Taxtadjyan
(1964), Toron R.Thorne (1976) nazariyalari: dastlab paydo bo`lgan joy qadimgi Panfik
qit`asining tropik hududlari yoki hozirgi Osiyo qit`asining sharqiy-janubidagi orollar-Yangi
Zelandiya, Yangi Gvineya qit`asining Filippin, ayniqsa Fidji orollari hisoblanadi. Chunki u
erda hozirda ham gulli o`simliklarning eng qadimgi va sodda tuzilgan vakillari ko`p uchraydi.
Maslan: magnoliya, lola daraxti va boshqalar.
Bular qanday yo`l bilan kelib chiqqan? Degan savolga ham turli fikrlar bildiriladi.
Ularning filogeniyasining hal qilishidagi muhim masala gulning paydo bo`lishini hal qilish
bilan bog`liq. Bu yo`nalishida qator fikrlar, nazariyalar o`rtaga tashlangan. Shulardan
muhimlari quyidagilar:
1.
Nemis, (Avstraliya) olimi P.Vettshteyn (1901) tomonidan
fanga kiritilib keyinchalik
«soxta-gul»- Pseudanthos – nazariya nomini olgan. Bu nazariyaga muvofiq gul ochiq urug`lilar
vakili bo`lgan gnetumlar (oraliq formasi efedralar) qubbasining shakl o`zgarishdan kelib
chiqqan deb qaraladi. Bulardagi qubbalaridagi ayrim jinsli bo`lishi, to`liq 2 jinsli gulning
paydo bo`lishiga zamin bo`ldi deyishiga to`g`ri kelmadi.
2. Bu nazariya ingliz paleobotaniklari Arber, Parkin va ular bilan deyarli bir vaqtda
boshqa ingliz botaniklari Besi, Gallir (1869) ishlab chiqqan «Chin gul» - Euanthos nazariya.
Bu nazariyaga muvofiq «2 jinsli gul-bu shakli o`zgargan bennettitlarning 2 jinsli qubbasidir.
Bennettitlarning qubbalaridagi mikrosporofil bargchalarining o`zgarshidan changchilar,
megasporafillarning o`zgarishidan urugchilar paydo bo`lgan» deb talqin qilinadi.
Bu nazariyani to`ldiruvchi yana muxim asos shundaki, bennettitlar va urug`li