Toshkent farmatsevtika instituti farmakognoziya kafedrasi "botanika" fanidan o



Yüklə 43,03 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə71/139
tarix27.04.2018
ölçüsü43,03 Kb.
#40276
1   ...   67   68   69   70   71   72   73   74   ...   139

154 
 
“Yopiq urug’lilar” deb ataladi. 
2.Ularning changchi va urug’chidan tashkil topgan guli bor. Gullari juda xilma-xil, shakli 
bilan bir-biridan farq qiladi. 
3.Changlanishi  hamda  urug’  va  mevalarning  tarqalishi  turli  usullarda:  shamol, 
hasharotlar,  qushlar,  suv  orqali  amalga  oshadi.  Qariyb,  ularning  90%ga  yaqini  hasharotlar, 
10%i shamol yordamida changlanadi. 
4.Ularda qo’sh urug’lanish sodir bo’ladi va natijada faqat murtak emas, balki endosperm 
ham vujudga keladi. Ularning urug’lanishi uchun  
suvli muhit bo’lishi shart emas. Bu xususiyat faqat gulli o’simliklar ya’ni yopiq urug’lilar 
uchun xos. 
5.Yopiq  urug’lilarning  urug’  kurtagi  urug’ga,  tugunchasi  esa  mevaga  aylanadi,  urug’i 
mevabarglar ichida yetiladi. 
6.Yopiq  urug’lilar  boshqa  o’simlik  guruhlariga  nisbatan  juda  murakkab  morfologik  va 
anotomik tuzilishga ega. Yopiq urug’lilarning meva qobig’i bilan himoyalanganligi va boshqa 
bir  qator  o’ziga  xos  belgilari  bilan  ularning  o’zidan  oldingi,  biologik-morfologik  jihatdan 
ungacha  takomillashmagan  o’simliklarga  nisbatan  yerdagi  hozirgi  hayot  sharoitiga  yaxshi 
moslashgan, yuksak darajada tuzilgan o’simlik ekanligini ifodalaydi. Ularning hayot tarzi turli-
tumandir. 
Reproduktiv  yoki  generativ  organlarni  murakkablashishi  bilan  birga  yopiq  urug’lilarda 
morfologik  va  anatomik  o’zgarishlar  ham  sodir  bo’ladi.  Barglarida  simpodial  tomirlanish, 
poyalarining o’tkazuvchi sistemasida traxeidlarni asosiy vazifasini bajaradigan suv naylari va 
floemadagi  elaksimon  hujayralar  elaksimon  naylarga  aylanadi,  uning  yonida  yo’ldosh 
hujayralari paydo bo’ladi. 
Yopiq urug’li o’simliklar ikki sinfga : Ikki pallalilar va bir pallalilar sinflariga bo’linadi. 
Bu sinflarning har birining  o’ziga xos belgi, xususiyatlari yig’indisi bilan xarakterlanadi. 
Magnoliyatoifali  yoki  yopiq  urug’li  o`simliklar  o`zlarining  tuzilishi  va  tarqalishi 
bo`yicha  nafaqat  o`simiklar  dunyosida,  balki  butun  organik  olamdagi  eng  katta  gurux 
hisoblanadi.  Hozirgi  vaqtda ularning 250 mingdan ortiq turi ma`lum bo`lib, 533 ta oila va 13 
ming  turkumni  tashkil  etadi.  Bular  shakli  va  xajmi  bo`yicha  ham  eng  yirik  organizmlar 
hisoblanib,  ular  orasida  1sm.  dan  (suvda  o`suvchi  Lemna)  150  metr  balandlikdagi 
(Avstraliyada  o`suvchi  evkalipt)  o`lkan  daraxtlar  mavjud.  Gulli  o`simliklar  yoshi,  kelib 
chiqishi  bo`yicha  eng  yosh  Mezozoy  erasining  bo`r  davridan  boshlab  rivojlangan  o`simliklar 
hisoblanadi.  Hozirda  ular  Er  yuzi  bo`ylab  tarqalishi  va  tuzilishi  bo`yicha  eng  murakkab  va 
xilma–xil moslashuvga ega bo`lgan o`simliklar hisoblanadi. Ular dunyoning hamma qit`alarida 
ekvatorning  issiq  tropik  o`rmonlaridan  tortib,  Shimoliy  Arktika  muzliklarigacha  tarqalgan. 
ekologik nuqtai-nazardan ham ular turli xil sharoitlarda (muhitda) o`sishga mosshlashgan: issiq 
jazirama cho`ldan eng baland tog’ cho`qqilarigacha, chuchuk va sho`r suv xavzalaridan (ko`l, 
soy,  daryo,  dengiz,  okean)  boshlab  ohakli,  gipsli,  toshli  va  boshqa  jinslardan  iborat  bo`lgan 
joylarda  tarqalgan.  Gulli  o`simliklarning  bu  darajada  turlar  sonining  ko`p  bo`lishi,  shaklan 
xilma-xiligi, geografik va ekologik diapazonining kengligi ularning murakkab tuzilganligiga va 
qator o`ziga xos belgilarga ega ekanligiga olib kelgan. 
2. Gulli o`simliklar quyidagi belgilari bilan ochiq urug`li va sporali o`simliklardan 
farq qiladi: 
1.  Urug’ning  to`liq  ximoyalanganligi  (yopiqligi),  urug`  kurtagini  tuguncha  ichida 
joylashganligi. 
2. Bularda urug`chining va eng muhimi mevaning hosil bo`lishidir. 
3.  Bularda  haqiqiy  gulning  paydo  bo`lishi  bilan  changlanish  va  urug`lanishi  jarayonida 
qo`sh urug`lanishni amalga oshishidir (S.Navashin, 1898). 
  
4. Gulli o`simliklarda  gametofit nasl  ochiq urug`lilarga qaraganda o`ta qisqarganligi  va 
juda tez taraqqiy etganligi bilan ajralib turadi. 


155 
 
Gametofit  nasl-ayrim  jinsli.  erkak  gametofit-chang,  chang  naychasi  va  unda  harakat 
qilayotgan  vegetativ  va  generativ  xujayralardan  iborat.  Urg`ochi  gametofit-bu  urug`chidagi 
murtak xaltasi  va unda joylashgan 8-ta xujayradan (tuxum  xujayra markaziy xujayra,  antipod 
va sinergitlar) tashkil topgan. Sporofit nasl mohiyati jihatidan 2-ta o`simlikdan: asosiy o`simlik 
va zigota tarqqiyotidagi embriondan (murtak) iborat. 
5.  Ichki  anatomik  tuzilishi  bo`yicha  ular  rivojlangan  bo`lib,  ikkilamchi  yog`ochligida 
ksilema,  floema,  haqiqiy  o`tkazuvchi  naychalar  traxeyalar  va  yo`ldosh  xujayralarning 
bo`lishidir. 
6. Morfologik tuzilishi jihatidan bularning xilma-xil ko`rinishiga, turli hil moslamalarga 
egaligi va turli hil sharoitda yashovchanligidir. 
7.  Hayotiy  shakllarining  xilma  xil  bo`lishi  kelib  chiqishi  bo`yicha,  eng  yoshi–o`t 
o`simliklar ekanligi, bulardagi muhim belgi hisoblanadi. 
3. Gulli o`simliklarning kelib chiqishi. 
Gulli  o`simliklar  dastlabki  qazilma  holdagi  qoldiqlari  (changlari,  barglari)  Mezozoy 
erasining  oxiri  Bo`r  davrining  2-yarmiga  xos  yotqiziq-laridan  boshlab  uchray  boshlaydi. 
Umuman  shu  davridan  boshlab  gulli  o`simliklarga  mansub  paleobotanik  ma`lumotlar 
dunyoning ko`p joylaridan topilgan. Gulli o`simliklar filogeniyasining to`g`ri, ilmiy asosda hal 
qilishda  dastlab  qachon,  qaerda,  qanday  yo`l  bilan  gulli  o`simliklar  paydo  bo`lgan  degan 
savolga  javob  berish  bilan  oydinlashadi.Ko`pchilik  botanik  (palebotanik)  olimlar  tomonidan 
qachon  degan  savolga  «Mezozoy»  erasining  oxiri  bo`r  davrining  2-  yarimidan  boshlab  gulli 
o`simliklar paydo bo`lgan degan fikr bir xilda bildiriladi. 
Bunga  sabab  o`sha-  bo`r  davrida  er  planetasida  qator  kosmagonik  o`zgarishlar  bo`lgan, 
quyosh  radiatsiyasi  ko`chaygan,  havo  harorati  keskin  ko`tarilgan,  so`ng  yana  haroratning 
pasayishi kuzatilgan. Ayniqsa shimol tomonda erning juda ko`p qismi  «Buyuk muzlik» bilan 
qoplangan. Bu o`zgarishlar geograf, geolog, klimatolog, paleogeograf va boshqalar tomonidan 
tasdiqlangan. Shu sababdan ham bo`r davrida gulli o`simliklar paydo bo`lgan deb hisoblanadi. 
Qaerda? degan savolga hozirgacha turlicha fikrlar bildiriladi. Aksariyat palebotanik topilmalar 
ekvatorga  yaqin  bo`lgan  tropik  va  subtropik  xududlaridan  topilgan.  Paleobotanik  olimlar  A. 
Krshitofovich,  V.Sveshnikovalar  fikricha  gulli  o`simliklar  dastlab  qadimgi  Gondvana 
qit`asining  shimolida  paydo  bo`lgan  deb  qaraladi.  Ular  tomonidan  Shpitsbergan  oroli, 
Grelandiya hududlaridan topilgan gulli o`simliklarning changlari Bo`r davriga xosligi aytiladi. 
Bu yo`nalishda bir muncha to`liq, asosli fikrlarni taniqli paleobotanik olim A.Taxtadjyan 
(1964),  Toron  R.Thorne  (1976)  nazariyalari:  dastlab  paydo  bo`lgan  joy  qadimgi  Panfik 
qit`asining  tropik  hududlari  yoki  hozirgi  Osiyo  qit`asining  sharqiy-janubidagi  orollar-Yangi 
Zelandiya,  Yangi  Gvineya  qit`asining  Filippin,  ayniqsa  Fidji  orollari  hisoblanadi.  Chunki  u 
erda hozirda ham gulli o`simliklarning eng qadimgi va sodda tuzilgan vakillari ko`p uchraydi. 
Maslan: magnoliya, lola daraxti va boshqalar. 
Bular  qanday  yo`l  bilan  kelib  chiqqan?  Degan  savolga  ham  turli  fikrlar  bildiriladi. 
Ularning  filogeniyasining  hal  qilishidagi  muhim  masala  gulning  paydo  bo`lishini  hal  qilish 
bilan  bog`liq.  Bu  yo`nalishida  qator  fikrlar,  nazariyalar  o`rtaga  tashlangan.  Shulardan 
muhimlari quyidagilar: 
1.     Nemis, (Avstraliya) olimi P.Vettshteyn (1901) tomonidan fanga kiritilib keyinchalik 
«soxta-gul»- Pseudanthos – nazariya nomini olgan. Bu nazariyaga muvofiq gul ochiq urug`lilar 
vakili  bo`lgan  gnetumlar  (oraliq  formasi  efedralar)  qubbasining  shakl  o`zgarishdan  kelib 
chiqqan  deb  qaraladi.  Bulardagi  qubbalaridagi  ayrim  jinsli  bo`lishi,  to`liq  2  jinsli  gulning 
paydo bo`lishiga zamin bo`ldi deyishiga to`g`ri kelmadi. 
2.      Bu  nazariya  ingliz  paleobotaniklari  Arber,  Parkin  va  ular  bilan  deyarli  bir  vaqtda 
boshqa ingliz botaniklari Besi, Gallir (1869) ishlab chiqqan  «Chin  gul»  - Euanthos nazariya. 
Bu  nazariyaga  muvofiq  «2  jinsli  gul-bu  shakli  o`zgargan  bennettitlarning  2  jinsli  qubbasidir. 
Bennettitlarning  qubbalaridagi  mikrosporofil  bargchalarining  o`zgarshidan  changchilar, 
megasporafillarning o`zgarishidan urugchilar paydo bo`lgan» deb talqin qilinadi. 
Bu  nazariyani  to`ldiruvchi  yana  muxim  asos  shundaki,  bennettitlar  va  urug`li 


Yüklə 43,03 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   67   68   69   70   71   72   73   74   ...   139




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə