156
paporotniklarning yuqolib ketgan davri (bo`r davri) gulli o`simliklarning paydo bo`lishiga
to`g`ri keladi.Akademik A.Taxtadjyan (1986) yuqoridagi «chin gul» nazariyasini ma`qullagan
xolda, «gul-bu shakli o`zgargan bennettitlarning 2 jinsli qubbasidir. Bennettitlar o`z yo`lida
urug`li paporotniklardan paydo bo`lgan» degan to`ldirishni kiritadi. Lekin, shuni qayd etish
kerakki, shu kunga qadar bu fikrlar to`liq isbotini topmagan. Sababi, keyingi tekshirishlar shuni
ko`rsatmoqdaki, gulli o`simliklarning ko`pchiligi uchun xos bo`lgan urug`dagi oqsil moddalar
bennettitlar urug`ida yo`q ekanligi aniqlangan. Gulli o`simlikni kelib chiqishi bo`yicha yana
ko`p olimlar o`z fikrlarini bildirganlar. Masalan: Nazariyotchi botanik olim, O`rta Osiyo
florasining taniqli tadqiqotchisi M. G. Popov «Gulli o`simliklar gibridizatsiya – duragaylanish»
yo`li bilan kelib chiqqan degan fikrni bildiradi. Bu gipoteza ham munozarali va ko`p isbot talab
qiladi.
Ikki pallalilar sinfi – Dicotyledones.
Bu sinf vakillari quyidagi belgilar bilan xarakterlanadi: murtagi ikki urug’pallali,
urug’lari endospermsiz yoki endospermli va perspermli. Anatomik tuzilishi jihatidan birlamchi
va ikkilamchi. Barglari oddiy va murakkab. Barg qirralari va shakllari har xil. Barg
tomirlanishi to’rsimon tomirlangan. Hayot shakllari daraxtsimon, butasimon, chalabutasimon
va o’tsimon. Asosiy ildizi yaxshi rivojlangan. Kambiy qavati bo’lganligidan, tanasi ikkilamchi
yo’g’onlashish xususiyatiga ega. Naychalar to’dasi ochiq. Gullari besh bo’lakli tipda.
Gulqo’rg’oni ko’pincha qo’sh bo’ladi.
Biroq bu barcha belgilar emas, ammo ular ikki pallali o’simliklarni bir pallalilardan farq
qilishga imkon beradi. Ikki pallali o’simliklarni birontasi bir pallalilar bilan chatishmaydi, hatto
ular bir-biriga payvand qilinsa, payvand ham tutmaydi.
Ikki pallalilarning ichki tuzilishi
Bir pallalilar sinfi – Monocotyledones.
Bu sinf vakillari yer yuzining hamma joylarida tarqalgan bo’lib, tarkibida 4ta kenja sinf,
104 oila, 3000 avlod, va 63000 turni birlashtirgan.
Bir pallali o’simliklar o’ziga xos belgilari bilan ikki pallalilardan farq qiladi. Bu sinfga
kiradigan o’simliklarning ichki tuzilishi ham bir-biridan farq qiladi. Ularning urug’ murtagi bir
pallali. Urug’lari endospermli. Anatomik tuzilishi faqat birlamchi.
Bir pallalilarning ichki tuzilishi
Poyadagi o’tkazuvchi bog’lamlari yopiq (kambiysiz), kollaterial va tartibsiz joylashgan.
Ularda poya va ildizlarining yo’g’onlashmasligiga sabab po’stloq bilan markaziy silindr qismi
o’rtasida ikkilamchi paydo qiluvchi to’qima – kambiy qavatining bo’lmasligidir. Lekin ayrim
bir pallalilardan yog’ochsimon dratsena, yukkalarda kambiyning hosil bo’lishi bilan birga ular
eniga yo’g’onlashadi. Bir pallali o’simliklarning bir vaqt qurib qolishi tufayli poyasining pastki
tomonidan qo’shimcha ildizlar o’sib chiqib sochma – popuk ildizni hosil qiladi. Barglari faqat
oddiy, qirralari butun, parallel yoki yoysimon tomirlangan. Barg shakllari lansetsimon,
lentasimon, chiziqsimon, naychasimon, tuxumsimon bo’ladi. Gulqo’rg’oni oddiy, asosan uch
a’zoli. Hayot shakllari o’t, qisman daraxtsimon o’simliklar.
Hozirgi yopiq urug’lilardan ko’p mevalilar (magnoliyagullilar,
ayiqtovongullilar, zirkgullilar) va ba’zi boshqa o’simliklar eng oddiy
o’simliklar hisoblanadi. Ko’p mevalilarning juda ko’p oddiy belgilari
xos bo’lgan tipik gulining spetsifik tuzilganligi buning isbotidir.
Ularning gul o’rni konussimon, gultoji ayrim gulbargli, gulbarglari
ko’p, ular spiralsimon joylashgan va hokazo. Changchi va
157
urug’chilarning ko’pligi bu o’simliklar uchun ayniqsa xarakterli.
Ko’p mevalilar qabilasi – (Polycarpicae).
Ko’p mevalilar qabilasi 23ta oilani o’z ichiga oladi. Bu qabilaga kiruvchi daraxtlardan
magnoliyadoshlar, lavrdoshlar, zirkdoshlar, o’t o’simliklardan esa ayiqtovondoshlar eng
tipikdir.
Ko’p mevalilarning gullari xilma-xil bo’lgani bilan ular sodda tipda tuzilgan.
Biz faqat magnoliyadoshlar va ayiqtovondoshlarni ko’rib chiqamiz.
Magnoliyadoshlar oilasi – Magnoliaceae.
Bu oilaga faqat daraxt va butasimon o’simliklar kiradi. Ularning 12 avlod 100 ga yaqin
turi bor. Ularning asosiy vatani Shimoliy yarim sharimizdagi subtropik iqlimli joylardir.
Barglari oddiy, ko’pincha yon bargchalari bo’ladi, yirik, navbat bilan joylashgan. Bu oila
vakillarining ba’zilari doim yashil tursa, ba’zilari kuzda bargini to’kadi. Barglarida efir moy
chiqaradigan ichki bezchalar bor. Bu oilaga mansub bo’lgan ayrim o’simliklarning ikkilamchi
o’tkazuvchi naychalari o’rnida ochiq urug’lilar kabi teshikchalar bilan o’ralgan traxeidlar
bo’ladi. Gullari ko’pincha ikki jinsli, aktinomorf bo’lib, gul o’rni cho’ziq. Gulqo’rg’on
bargchalari har xil sonda, 6 tadan 12 tagacha va bundan ko’proq bo’lib, ba’zi vakillarida spiral
holda joy olsa, ba’zilarida doiralar hosil qiladi, ko’pincha uch bo’lakli bo’ladi. 3tadan doira
bo’lib joylashganlarida tashqisi ranggi bilan boshqalardan farq qiladi va kosacha hosil qiladi.
Talaygina otaliklar, urug’kurtaklari tugunchalar chetidan joy oladigan ko’p a’zoli apokarp
genitsey hosil qiluvchi meva barglari senokarp spiral bo’lib joylashgan. Gulqo’rg’on
bargchalari ranglari odatda oq yoki pushti. Mevasi barglardan iborat bo’lgan g’uddaga
o’xshagan to’pmeva.
Bu oilaning tipik vakili magnoliya avlodidir.
Uning qisman Sharqiy Osiyoda, qisman Shimoliy Amerikada uchraydigan 30 ga yaqin
turi bor. Magnoliyalarning ba’zi turlari Floridada yovvoyi holda o’sadi. Subtropik iqlimli rayon
bo’lgan Qrim va Zakavkazeda ekib o’stiriladi. Park va bog’larda, asl vatani shimoliy Amerika
bo’lgan yirik gulli magnoliya (M.grandiflora) ekiladi. Bu o’simlik kalta bandli, barglari katta-
katta va oddiy, cheti butun, qalin, yaltiroq bo’ladigan daraxtdir. Shu barglarining yonbarglari
kurtakdan hali ochilmagan yosh barglarni saqlab turadi. Yakka-yakka bo’ladigan yirik-yirik
gullarining diametri 10 smga boradi va bundan ham oshadi. Gullari oq yoki pushti rangda
bo’lib, juda xushbo’y.
Gul o’rni cho’ziq konussimon shaklda. Unda gulqo’rg’oni 6-12ta nimrang, yirik-yirik,
bargchalari uch a’zoli doira bo’lib turadi. Changdonlar cho’zinchoq bo’lib, bog’lam atrofidan
joy oladi. Gul o’rnini 2/3 bo’lagini yuqori qismini ginetsiy egallagan. Spiral holda joylashgan
talaygina meva bargchalarining har qaysisi mustaqil onalik hosil qiladi, shu bilan birga o’rta
tomirdan bukilib turadigan meva bargchasining chetlari bir-biriga qo’shilib ketadi va shu tariqa
yuzaga kelgan bir uyali tugunchadan, ko’pincha 2 ta urug’kurtak joy oladi( ba’zi turlarida
urug’kurtaklar 6 donagacha bo’ladi). Onalik ustunchasi yo’q, shuning uchun og’izchaning
chang ushlaydigan yuzasi meva bargchasining chetida, yuqori qismida turadi. Tugunchasi
ustki.
Gullash tamom bo’lgandan keyin gulqo’rg’on bargchalari bilan otaliklari tushib ketadi,
ularning o’rni esa chuqurcha-chuqurcha bo’lib qoladi: gul o’rni qalinlashadi va onaliklardan
kulrang tukli bir talay bargsimon meva hosil bo’ladi, ular qorin chokidan ochiladi. Shu
mevalarni bo’yi 5-7 sm va bundan ko’proq keladigan cho’zinchoq “qubba” hosil qiladi. Pishib
yetilgan urug’lari qizil rangda bo’ladi va etdor po’st bilan qoplanib ipdek uzun bandida pastga
osilib turadi.
Dostları ilə paylaş: |