Toshkent farmatsevtika instituti farmakognoziya kafedrasi "botanika" fanidan o

123 
 
yashashga  moslashgan  bo’lsa  ham  ular  asosan  nam  yerni  yaxshi  ko’radi.Moxlarni  ariq 
bo’ylarida,botqoqliklarda,zax  yerlarda  uchratish  mumkin.Moxlarning  ba’zi  bir  vakillari 
organlarga 
bo’linmaydi.Mas:jigarsimon 
moxlar.Ko’pchilik 
vakillari 
organlarga 
bo’linadi.Bularda  haqiqiy  tuzilgan  barg,  poya  mavjud.  Lekin  ildiz  bo’lmaydi.Ildiz  vazifasini 
rizoidlar  bajarib  turadi.Rizoid-epidermisdan  o’sib  chiqqan  mayda  tukka  o’xshaydi.Moxlarda 
yuqori  o’simliklarga  nisbatan  to’qimalari  yaxshi  taraqqiy  etmagan.Moxlarning  otaligi- 
anteridiya,onaligi-arxegoniya deyiladi. 
Moxlarning  jinsli  nasli  yaxshi  taraqqiy  etgan.  Jinsli    naslini  gametofit  deyiladi.  Jinssiz 
nasli yomon taraqqiy etgan. Jinssiz naslini sporofit deyiladi. Moxlar 3 xil yo`lda ko`payadi.  
1.Vegetativ  
2. Jinsli  
3. Jinssiz  
  Jinsli va jinssiz ko`payish gallanib turadi. Oldin jinsli, so`ngra jinssiz ko`payish bo`ladi. Jinsli 
ko`payish  natijasida  spora  hosil  bo`ladi.  Jinssiz  ko`payganda  yangi  o`simlik  hosil  bo`ladi. 
Moxlar 2 sinfga bo`linadi:  
1.Jigarsimon moxlar 
  Bularning  ba`zi  vakillarining  tashqi  ko`rinishi  jigarga  o`xshash  bo`ladi.  Jigarsimon  moxlar 
organlarga bo`linmagan.  
2. Poya va bargli moxlar  
Ularda haqiqiy poya va barg bo`ladi.  
 
JIGARSIMON MOXLAR. 
Jigarsimon  moxlarga  vakil  qilib  Marshansiyani  olamiz.  Marshansiyani  birinchi  marta 
fransuz  vrachi  Marshanse  topgan  va  o`z  nomiga  qo`ygan.  Morshansiya  zax  yeralarda  ,  ariq 
bo`ylarida  o`sadi.  Uning  tanasining  tashqi  ko`rinishi  bargga  o`xshash  bo`ladi.  Tanasining 
pastki tomonidan, ya`ni epidermisdan o`sib chiqqan rizoidlar yordamida yerga yopishib o`sadi. 
Marshansiyaning ko`ndalang kesimida tashqi tomoni epidemis bilan qoplangan.  Epidermisda 
ustitsalar joylashgan . Ustitsaning ichkari tomonida havo kamerasi bor. Assimilyatsion hamda 
zapas oziq moddalarni to`playdigan to`qimalar uchraydi.  
 
Assimilyatsion  to`qima  hujayralarida  xlorofill  donachalari  bor.  Bu  hujayralarda 
fotosintez  protsessi  bo`lib  turadi.  Marshansiya  tanasining  pastki  epidermisidan  rizoid  o`sib 
chiqqan bo`ladi. Marshansiya 3 xil yo`lda ko`payadi: 
1.
 
Vegetativ 
2.
 
Jinsli  
3.
 
Jinssiz 

---

124 
 
Vegetativ  ko`payish  kurtaklar  yordamida  bo`ladi.  Kurtaklar  marshansiyaning  ustki 
tomoniga  joylashgan.  Kurtaklar  shamol  yordamida  uzilib  ketib,  bu  uzilgan  kurtaklardan 
marshansiya  o`sib  chiqadi.  Ya`ni  kurtaklar  marshansiya  tanasiga  aylanadi.  Marshansiya  bir 
jinsli ikki uyli o`simlik hisoblanadi . Bitta marshansiya onalik ekzemplyar hisoblanadi. Otalik 
va  onalik  marshansiyalar  bir-birlaridan  quyidagicha  farq  qildi:  Otalik  marshansiyaning 
tanasining ustidan o`sib chiqqan plastinka kamroq qirqilgan. Onalik ekzemplyaridagi plastinka 
ko`proq  qirqilgan.  Otalik  ekzemplyaridagi  plastinka  dastasi  tuksiz  va  kaltaroq.  Onalik 
ekzemplyaridagi  plastinkaning  dastasi  tukli  bo`ladi.  Otalik  va  onalik  ekzemplyaridagi 
plastinkalar  ichida  jinsiy  organlar  taraqqiy  etadi.  Otalik  ekzemplyaridagi  plastinka  ichida  bir 
nechta  yumaloq  shaklda  anteridiya  uchraydi.  Onalik  ekzemplyaridagi  plastinka  ichida 
arxeginiyalar  taraqqiy etadi.  
Arxegoniya ikki qismdan ibborat : 
1.  Arxegoniyaning bo`yni 
2. Arxegoniyaning qorni    
        
  Arxegoniyaning    qornida  tuxum  hujayra  taraqqiy  etadi.  Marshansiyaning    jinsli 
ko`payishi  yog`ingarchilik vaqtida suv yordamida sodir bo`ladi.  
Anteridiyalar  ishlab  chiqargan  spermatozoidlar  (otalik  ekzemplyaridagi)  suvda  suzib 
yuradi.  Spermotazoidlar  onalik  ekzemplyaridagi  arxegoniyaning    uchiga  kirib  yopishadi. 
Natijada 
arxegoniyaning 
 
uchi 
yoriladi. 
Spermatozoidlaning 
kirishiga 
yo’l 
ochiladi.Spermotozoidlar 
arxegoniyaning 
bo’yni 
orqali 
kirib 
tuxum 
hujayrani 
otalantiradi.Otalanish bo’lib o’tgandan so’ng embrion hosil bo’ladi.Shu bilan jinsiy ko’payish 
tugaydi va jinssiz ko’payish boshlanadi. 
   
Sporogon  avval  arxegoniyaning  qornida  joylashgan  bo’ladi.Sporogon  yorilgandan 
so’ng  uning  bandi,arxegoniyani  yorib  chiqadi.Sporalar  yorilgandan  so’ng  sporogon  ham 
yoriladi.Natijadajuda ko’p sporalar va ellateralar chiqadi. 
     
Ellateralar 
–bu  jinssiz  hujayra.Sporalar  qulay  sharoitga  tushib  qolsa,o’sa 
boshlaydi.Sporalar  marshansiyaga  aylanadi.Sporalar  tashqi  ko’rinishi  jihatidan  bir  xil  bo’lsa 
ham,fiziologik    jihatdan  har  xildir.Bitta  sporadan  otalik  marshansiya  o’sib  chiqsa,2-sporada 
onalik  marshansiya  o’sib  chiqadi.Marshansiya  oldin  jigar  kasalligiga  ishlatilgan.Hozir  esa 
meditsinada ishlatiladi. 
                                      
POYA VA BARGLI MOXLAR 
Poya va bargli moxlarda haqiqiy poyasi va bargi bor. 
Ildizi  bo’lmaydi.Ildiz  vazifasini  rizoidlar  bajarib  turadi.Bu  sinfga  vakil  qilib  “Kakku 
zig’iri”ni  olamiz.Kakku  zig’iri  MDHning  o’rmon  zonasida,ba’zan  botqoqliklarda 
o’sadi.Bo’yining  uzunligi  40  sm  gacha  boradi.Bargi  ko’ndalang  kesimida  tashqi  tomondan 
epidermis bilan qoplangan.Bargida mehanik va assimilyatsion to’qimalarni uchratish mumkin. 
Barg poyali moxlar sinfi 3ta tartibni o`z ichiga oladi :  
1.Yashil moxlar. (Bryales) 
2.Sfagnum moxlar. (Sphagnales)  
3. Andrea moxlari (Andreales)  
Yashil  moxlar  tartibiga  kakku  zig`iri  va  Respublikamizda  uchraydigan  Funariya  moxi 
kiradi.  Kakku  zig`iri  ikki  uyli,  ko`p  yillik  o`simlik  bo`lib  poyasi  tik  o`suvchi  qizg`ish  rangda 
bo`ladi  .  Funariya  ham  boshqa  moxlar  kabi  o`rmon  zonalarida  o`sadi.  Uning  bargi  poyasiga 
zich  o`rnashgan  bo`lib  bo`yi  3  sm  ga  teng.  Poyasi  och-yashil  rangli  bo`lib    yashil  gilamlar 
tashkil qiladi poyaning yer osti qismida rizoidlar ko`p bo`ladi.      
   
Kakku  zig’irida  haqiqiy  poya  va  barg  bor,  ildiz  bo’lmaydi,  ildiz  vazifasini  rizoidlar 
bajarib turadi. Kakku zig’iri uch xil yo’lda ko’payadi.  
1.Vegetativ 

---