Toshkent moliya instituti kredit-iqtisod

Likvidllik me’yori (2015-yil 1-yanvargacha)¹⁹

Me’yorlar	Me’yorni aniqlash	Me’yorning ruxsat etilgan darajasi, foizlarda
Joriy likvidlik N3	Bankning likvid aktivlari (yuqori likvidliklari bilan birga) summasining 30 kungacha bo‘lgan talab qilib olunguncha hisobraqamdagi majburiyatlar summasiga nisbati	30

Bankda likvidlilikni saqlash uchun 2015-yil 1-yanvardan boshlab quyidagi majburiy normativ o‘rnatildi:
¹⁸ O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining “Tijorat banklarining bank tavakkalchiliklarini boshqarishiga nisbatan qo‘yiladigan talablar to‘g‘risida”gi №740 sonli nizomi
¹⁹ Markaziy bankning «Tijorat bankining likvidliligini boshqarishga bo‘lgan talablar to‘g‘risida»gi 421-sonli nizomi

Likvidlilikni qoplash ko‘rsatkichi - Liquidity Coverage Ratio²⁰ (LCR)

LCR=	(yuqori sifatli aktivlar)/(30 kun mobaynida sof pul chiqimlari) ≥100%

Operatsion risk-quyidagi holatlar natijasida paydo bo‘ladigan zararlar riski:

• 
  amaldagi qonunchilik talablari va bank faoliyati tavsifiga ko‘ra bank operatsiyalarining o‘tkazilish tartibining buzilishi;
  
• 
  bank xodimlari tomonidan bank operatsiyalari o‘tkazilish tartibining buzilishi;
  
• 
  bank foydalanadigan texnik va axborot tizimlarining to‘liq shakllanmaganligi.
  

Bazel qo‘mitasi operatsion riskni ichki jarayonlar va tizimlarning nomuvofiqligi, xodimlarning mas’uliyatsizligi yoki boshqa tashqi omillar hisobiga yuzaga keladigan xavf-xatar deb baholaydi. Mazkur tushuncha bank va uning xodimlari tomonidan qonunchilikka, axloqiy me’yorlarga, shartnoma majburiyatlariga rioya etmaslik hamda sud jarayonining qo‘zg‘atilishi tufayli yuzaga keladigan huquqiy riskni ham ko‘zda tutadi. Operatsion risk turlariga quyidagilardan iborat:

• 
  Ichki bo‘hton va firibgarlik, ya’ni dilerlar tomonidan bank holati bo’yicha noto‘g‘ri ma’lumotlarning berilishi, xodimlar tomonidan amalga oshirilgan o‘g‘irliklar, xodimlarga berilgan pora evaziga kredit hujjatlarini soxtalashtirish va boshqalar;
  
• 
  Tashqi bo‘hton va firibgarlik, ya’ni hujjatlarni o‘g‘irlash va soxtalashtirish, kompyuter aloqalariga ruxsatsiz kirish, kredit olish uchun noto‘g‘ri ma’lumotlar taqdim etish;
  
• 
  Mijozlar, xizmatlar va biznes yuritish standartlariga oid ma’lumotlardan ruxsatsiz foydalanish, jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni legallashtirish va hisobvaraqlardan foydalangan holda firibgarlik;
  

²⁰ Markaziy bankning «Tijorat bankining likvidliligini boshqarishga bo‘lgan talablar to‘g‘risida»gi 421-sonli nizomi

• 
  Moddiy aktivlarga zarar yetkazish, ya’ni qo‘poruvchilik, terrorizm, yer qimirlashi va boshqa tabiiy ofatlar;
  
• 
  Ishdagi, axborot va aloqa tizimidagi xatolik va uzilishlar, ya’ni texnikaning ishlamay qolishi, telekommunikatsiya muammolari va dasturdagi uzilishlar;
  
• 
  Hujjatlarni rasmiylashtirish, operatsiyalar o‘tkazish va jarayonlarni boshqarish, ya’ni ma’lumotlarni kiritishdagi xatoliklar, huquqiy hujjatlarning yetishmasligi, kredit ta’minotiga tegishli xatoliklar va boshqalar.
  

Operatsion risklar bilan ishlash usullari va darajasi turli banklarda risk darajasi va turi, bank operatsiyalarining hajmi va turiga bog‘liq ravishda turlicha bo‘ladi. Operatsion riskni to‘g‘ri boshqarish uchun tijorat bankida tegishli kunlik nazorat va ma’lumotlarni jamlash jarayoni tashkil etilgan bo‘lishi darkor. Markaziy bank tijorat banklaridan ular darajasiga, risklar miqdori va turiga, banklar tomonidan ko‘rsatilayotgan xizmatlarning murakkabligiga mos operatsion risklarni baholash va boshqarish mexanizmini yaratilishini talab qilishga haqlidir. Bundan tashqari, Markaziy bank tijorat banklari tomonidan operatsion risklar bo‘yicha qoida va talablarga rioya etilishi yuzasidan doimiy va alohida nazoratni olib borishi lozim.
Huquqiy risk-quyidagi holatlar natijasida paydo bo‘ladigan zararlar riski:

1. 
   bank tomonidan tuzilgan shartnomalar va huquqiy me’yorlar talablariga rioya qilmaslik;
   
2. 
   faoliyat davomida huquqiy xatolarga yo‘l qo‘yish;
   
3. 
   huquqiy tizimning noaniqligi.
   

Transformatsiya riski bu–banklar tomonidan berilgan kreditlar bilan ularning manbalarining muddati o’rtasida nomuvofiqlikni yuzaga kelishidir.
Biznesda obro‘-e’tiborni yo‘qotish(reputatsiya) riski– bankning moliyaviy barqarorligi to‘g‘risida omma ichida salbiy tasavvur yuzaga kelishi sababli,
mijozlar sonining kamayishi, ko‘rsatilayotgan xizmat sifatining tushishi natijasida, bankda zararlar yuzaga kelishi riski²¹;
Ikkinchi yondashuvga ko‘ra tarkibiy bank risklari quyidagicha tasniflanadi:

1. 
   Operatsion xarajatlar o‘sish riski:
   
   • 
     foiz xarajatlarining o‘sishi riski;
     
   • 
     foizsiz xarajatlarning o‘sish riski.
     
2. 
   Nooperatsion xarajatlar o‘sish riski.
   
3. 
   Passiv operatsiyalardan keladigan daromadlarning qisqarishi riski.
   
4. 
   Aktiv operatsiyalardan keladigan daromadlarning qisqarishi:
   
   • 
     operatsion daromadlar (foizli va foizsiz) ning qisqarishi riski;
     
   • 
     nooperatsion daromadlarning kamayish riski.
     
5. 
   Aktivlar qadrsizlanishi va yo‘qolishi riski.
   
6. 
   Boy berilgan foyda riski.
   
7. 
   Daromadlarning qisqarishi (olinmagan) riski.
   
8. 
   Zararlarning ko‘payishi riski.
   
9. 
   Kapitalning xavfli darajasiga tushish riski.
   
10. 
    To‘lovga layoqatsiz riski.
    

Bank xarajatlarini o‘sishini ko‘rsatuvchi moliyaviy risklar quyidagicha tasniflanadi:

• 
  operatsion xarajatlarning (bank faoliyatining ta’minlovchi xarajatlar) o‘sishi;
  
• 
  foiz xarajatlarining o‘sish riski, ya’ni jalb qilingan mablag‘lar (olingan kreditlar, qarzlar, qo‘yilmalar, depozitlar) bo‘yicha to‘lanadigan foizlar;
  
• 
  foizsiz xarajatlarning o‘sish riski, ya’ni xodimlarga moddiy va ish haqi xarajatlari, boshqaruv apparatini saqlash xarajatlari, komission to‘lovlar, to‘langan dividendlar, kreditlar va boshqa operatsiyalar bo‘yicha zararlarni qoplash maqsadida yaratiladigan zaxiralar bilan bog‘liq xarajatlar;
  
• 
  kooperatsion xarajatlarning o‘sish riski, jumladan:
  

²¹ O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining “Tijorat banklarining bank tavakkalchiliklarini boshqarishiga nisbatan qo‘yiladigan talablar to‘g‘risida”gi №740 sonli nizomi

• 
  soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarning ortiqcha to‘lashdagi yo‘qotishlar riski;
  
• 
  penya va jarimalarni to‘lashdagi zararlar riski;
  
• 
  mulkni sotishdangi zararlar riski;
  
• 
  bankning ayrim turdagi aktivlarini qayta baholash jarayonida salbiy kurs farqidan keladigan zararlar riski.
  

Daromadlarni qisqartirishni ko‘rsatuvchi moliyaviy risklar bankning to‘lov qobiliyatiga, foydaliligiga, kapitaliga va likvidlik darajasiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi, ular quyidagicha tasniflanadi:

• 
  passiv operatsiyalar bo‘yicha keladigan daromadlarning qisqarish riski, jumladan hisobraqamlarni yopish, yuritish, ochish, naqd pullarni berish, mijoz hisobvarag‘idan ko‘chirmalar berishda oladigan komission daromadlar;
  
• 
  aktiv operatsiyalar bo‘yicha keladigan daromadlarning qisqarishi:
  
  • 
    operatsion daromadlarning qisqarish riski, xususan, foizli daromadlarning, jumladan berilgan kreditlar va qarzlar, boshqa banklarga depozit qo‘yilmalar, lizing va qarz qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha;
    
  • 
    foizsiz daromadlar qisqarish riski, jumladan, bank tomonidan olingan valyuta ayirboshlash operatsiyalaridan, trast operatsiyalaridan, yuridik shaxslar faoliyatida qatnashishdan daromadlar;
    
  • 
    nooperatsion daromadlar qisqarish riski, jumladan, ko‘rsatilgan axborot va maslahat xizmatlaridan, mulkni sotishdan, garovni sotishdan va qimmatli qog‘ozlarni qayta baholash jarayonida ijobiy kurslardan keladigan daromadlar.
    

Moliyaviy risklar quyidagi tarzda aniqlanadi: banklar, shu jumladan qo‘shma banklar jalb qilingan mablag‘lari qanchalik yuqori bo‘lsa, aksiyadorlar va muassislar uchun shunchalik risk darajasi yuqori bo‘ladi. Ayni paytda jalb qilingan mablag‘lar moliyalashtirishning muhim va foydali manbaidir, chunki u bankning qimmatli qog‘ozlarini qo‘shimcha tirajlarini chiqarish va sotishdan ko‘ra kamroq
xarajat qilishga olib keladi. Qarz oluvchilar uchun belgilangan me’yorlarga binoan, o‘z mablag‘lari va jalb qilingan mablag‘lar o‘rtasidagi nisbat, ya’ni qarzdorlik koeffitsienti (Qk) 0,2-0,3 doirasida tebranib turadi.

3.