Тошкент Молия Институти «Статистика» кафедраси

Bog’liqlikning sabab- oqibatlarini (causal forecasting method ) tahlil qilish usuli- prognoz qilinayotgan o’zgaruvchining ko’rsatkichlariga qaysi omillar tasir qilishini aniqlash imkoniyatini beradi. Bu usullar qatoriga : ko’pfaktorli regressiya tahlili, ekonometrik modellash, eng oldi indikatorlar tahlili kabi usullar kiradi.

.

4. Dinamika qatorlarning multiplikatli modelining klassik komponentlari.

Dinamika qatorlarni tahlil qilishning o’ziga xos xususiyati shundaki, tadqiqot qilinayotgan obektga hozir va o’tmishda tasir etuvchi omillar kelajakda ham tasir etadi. Demak, dinamika qatorlarni tahlil qilishning asosiy maqsadi shuki, prognozlashga (bashoratlashga) tasir etuvchi omillarni aniqlash va identifikatsiyalash. Bu maqsadga erishish uchun ko’pgina matematik modellar ishlab chiqilgan. Bu modellar dinamika qatorlar modeliga kiruvchi komponentlarning o’zgaruvchanligini tadqiq qilishga asoslangan. Ularning eng keng tarqalgan usuli bu – multiplikatli modeli ( classical multiplicative model) bo’lib, u har yilgi, har chorak va har oylik malumotlar uchun qo’llaniladi.

Trend- dinamika qatorlarning yagona komponentlaridan biri emas. Bundan tashqari, malumotlar tsiklli va doimiy bo’lmagan komponentlardan tashkil topgan.

Siklli komponent (Cyclical component) – malumotlarni tepaga va pastga tebranishini tasvirlaydi. Uning uzunli 2-10 yil intervalida o’lchanadi. Tsiklli komponentning intensivligi va ampludasi doimiy emas.

Egri trendda yotmagan va tsiklli bog’liqlikka ega bo’lmagan malumotlarni irregulyarniy (irdoimiy) (iuuegular or random) yoki tasodifiy komponent deb nomlanadi. Agar malumotlar har kuni yoki har chorakda yozib olinsa, qo’shimcha komponent yani mavsumiy komponent (seasonal component) kelib chiqadi.

Egri trendda yotmagan va tsiklli bog’liqlikka ega bo’lmagan malumotlarni irregulyarniy (irdoimiy) (iuuegular or random) yoki tasodifiy komponent deb nomlanadi. Agar malumotlar har kuni yoki har chorakda yozib olinsa, qo’shimcha komponent yani mavsumiy komponent (seasonal component) kelib chiqadi.