Тупроқшунослик-ўқув қўлланма-лотин

Yumshoq karbonatli jinslar
ustida hosil bo‘lgan chimli tuproqlar 
to‘q qora rangda, A-AC-S tuzilishida, yumshoq silikatli yotqiziqlarda 
shakllanib, Rossiya, Shotlandiya, Islandiya va Shimoliy Skandinaviya 
hududlarida tarqalgan. Bu joylarda yog‘in miqdori 800-1300 mm, 
subarktika tuproqlar profili torf qatlam qalinligi 5-10-12 sm, keyingisi esa 
A
1
gumus qatlam qalinligi 10-15 va 30-40 sm, och qo‘ng‘ir tusda bo‘lib, 
temir va alyuminiy miqdori 30-70%, gumus 5-13%, muhiti kislotali, 
singdirish sig‘imi –10-20 mg.ekv/100 g. 

---

H.
Х
.
Т
ursunov. 
Т
uproqshunoslik 
129 
Sinov savollari: 
1.
Chimli tuproqlar qanday hosil bo‘lgan? 
2.
Chimli-o‘rmon 
tuproqlarining 
hosil 
bo‘lish 
evolyutsiyasini 
tushuntiring? 
3.
Qattiq tog‘ jinslari ustida chimli tuproqlar qanday shakllanadi? 
4.
Chimli karbonatli (rendzin) va chimli silikatli (ranker) hamda 
yumshoq tog‘ jinslari ustida chimli tuproqlar qanday paydo bo‘ladi? 
 
30-bob. Gidromorf tuproqlar 
Gidromorf tuproqlarga pastdan sernam, yer osti suvlari yuzaga yaqin 
joylarda hosil bo‘lgan bir qator tuproq guruhlari kiradi. Bu tuproqlar 
quyidagi sharoitda hosil bo‘ladi: 1) yer osti suvlarining yuzada to‘planishi; 
2) pastqam joylarda atmosfera yog‘inlarining yig‘ilishi;3) yer usti va osti 
suvlarining birgalikdagi ta’siri; 4) yer ustki qismida suvning davriy 
to‘planishi, 5) daryo oqar suvlari bilan yer osti suvlari yaqin joylarning 
bostirilishi, 6) dengiz, ko‘l, daryo irmoqlaridagi tuproqlarning suv bilan 
sernamlanishi, 7) sholi ekiladigan tuproqlarning doimo suv bilan 
bostirilishi. Demak, gidromorf tuproqlar doimo tranzit (o‘tuvchan) va 
yig‘iluvchan (akkumulyativ) geokimyoviy landshaftlarda hosil bo‘ladi. 
Gumid mintaqasidagi tuproqlar suvdagi moddalarning o‘tishiga 
geokimyoviy to‘siq hisoblanadi, natijada, tuproqda gumus, kremniy, temir, 
marganes, fosfor to‘planadi. Arid mintaqasi tuproqlarida esa ohak, gips, 
suvda eriydigan tuzlar yig‘iladi. Yer yuzining glyatsial, flyuvioglyatsial va 
allyuvial tekisliklardagi tuproqlar gidromorf bosqichni o‘z evolyutsiyasi 
davomida bosib o‘tgan. Gidromorf tuproqlar uchun xos xususiyat 
namlikning davriy ravishda qaytarilib turishi va oksidlanish - qaytarilish 
jarayonlarining avj olib, kimyoviy va biokimyoviy, anaerobiozis 
reaksiyalarning Eh 100-200 mV o‘tishidir. Anaerob mikroorganizmlarning 
rivojlanishi, qaytarilish kimyoviy jarayonlar natijasida - gleylanish G‘eO, 
MpO, H2S, 
SN
4,
NxO, rNx. Bu mintaqalarda vivianat, glaukonit, sulfidlar 
hosil bo‘ladi. Gleyli qatlamlarda toksik moddalar va gazlar (metan, fosfin, 
serovodorod, azot va uglerod oksidlanmagan turlari) hosil bo‘ladi. Biroq 
mikrozonalarda oksidlanish jarayoni suv o‘tgan joylarda rivojlanib, ser-
nam, loy qatlamlarda yashil, havorang, zangsimon dog‘lar hosil bo‘ladi.