Türk halk edebiyatı prof, pertev naili boratav

karşılaşmalarında  önemli  bir  yer  tutar. 
Oğlan  tarafının 
delikanlıları  kızın  köyünün 
sınırına  yaklaşınca  iki  tara­
fın  bayraktarları  birbirlerine  bilmeceler  sorarlar. 
Yeni­
len  taraf  bayrağını  yenen  tarafa  verir,  ve  ancak  bir  ba­
ğış  karşılığında  onu  kurtarır; 
bağış  üzerinde  anlaşmaya 
varılamazsa  yenilen  bayraktar  bütün  düğün  boyunca  ye­
nen  bayraktarın  solunda  duracak  ve  onun  her  dileğini, 
ne  kadar  güç  ve  olağan-dışı  da  olsa,  yerine  getirecektir.
Kâhin  ( =   bilici)  lerin  esrarlı  sözlerle  geleceği,  ya  da 
rüyaları  yorumlamaları  ile  de  kimi  bilmecelerdeki  anla­
tımlar  çok  benzerlikler  gösterir.  Oğuzların  destansı  hi­
kâyelerinden  meydana  gelmiş  Dede  Korkut  Kitabı'nda,  bu 
çeşitten  rüya  yorumlamalarına  bir  örnek  okuyoruz.
Anadolu  Alevilerinin  geleneklerinde,  bilmecenin  her 
bakıma  daha  gelişkin  biçimleri  diyebileceğimiz  birtakım 
sorulu  şiirler, 
mezhep  topluluğuna 
girme 
yeteneğinin 
adayca  kazanılıp  kazanamadığını  anlamak  için  başvuru­
lan  araçlardır; 
bunların  aracılığı  ile  adayın  alevî  töresi­
ne  değgin  temel  kurallar,  «âdab  ve  erkân»  üzerine  bilgisi 
ölçülür.  Bundan  başka,  bir  Alevi  ya  şiir  biçiminde,  ya  da 
tekerlememsi  birtakım 
kalıp-sözlerle 
sorduğu  sorulara 
beklediği  karşılığı  alıp  almadığına 
göre,  bir  yabancının 
Alevî  topluluğundan  olup  olmadığını  anlar.
Yukardan  beri  gözden  geçirdiğimiz  bütün  bu  çeşitli 
olgular  bilmecenin  bir  oyun-eğlence  türüne  dönüşümün­
den  önceki  aşamaları  olmalıdır.
Bugün  çoğu  yerlerde  — hele  şehirlerde—   bilmece  sa­
dece  çocukların  tekelinde  kalan  bir  eğlence  türüdür.  Bu­
nunla  beraber,  halk  geleneklerinin  güçlü  kaldığı  kimi  böl­
gelerde,  özellikle  köy  çevrelerinde,  kış  geceleri  toplantı­
larında,  imecelerde  ve  başkaca  toplu  olarak  çalışmayı  ge­
rektiren  işlerde  (örneğin, 
kuzey-doğu  Anadolu’da  mı­
sır  başaklarının  soyulması,  fmdığın  kırılması  ve  kabuk-
124

---

larrnın  ayıklanması,  v.b.)  yetişkin  kişiler  de  iki  kümeye 
ayrılıp  karşılıklı  bilmece  söyleşerek  çalışmaları  yürütür­
ler;  bilmece  bu  hallerde  türkü  gibi,  masal  gibi,  işi  bitevi­
yelikten  kurtaran,  toplu  çalışmaları  renklendiren,  yorgun­
luğu  hafifleten,  hem  de  ■işle  birlikte  yürütülebilen  bir  eğ­
lence  oluyor.
Soru  5 9 :  Bilmecelerin  yaratıcıları  var  mıdır?
Oluşumu  nasıldır?
Bilmeceler  de,  başka  halkedebiyatı  ürünleri  gibi,  kö­
kenlerinde  birey  yaratmalarıdır;  ama  onların  ilk  yaratı­
cılarının  kim  olduğunu  bulmak,  bilmek  mümkün  değildir; 
çünkü  bir  bilmece  söylenip  halk  içinde  yayılmağa  çıkar 
çıkmaz  sahipsizlik  onun  bir  niteliği  olmuştur.  Yakın  bir 
zamanda  bir  rastlantı  ile  yaratıcısı  öğrenilmiş  bir  bilme­
ce  bulsak  bile  onun  bir  halkedebiyatı  ürününün  alınya- 
zısını  sürdürerek  yaşayıp  yaşamıyacağı  üzerine  kesin  bir 
yargıya  varamayız.  Örneğin  Tevfik  Fikret'in  bir  şiirinden 
şu  parça  :
Benim  siyah  bir  bacım  v a r:
Adı  Leylâ,  gözü  şehlâ,
Kollarında,  ellerinde,
Saçlarının  tellerinde 
Pullar,  inciler  parıldar.
1946’da,  Antalya  Sanat  Okulu  öğrencilerinden  derlenmiş 
bilmeceler  arasında  yer  almıştı;  çözümü:  gece  idi.  Ama  ilk 
defa  belki  bir  genç  öğrencinin  aklına  gelip  Tevfik  Fikret’­
in  şiirinden  bile  bile  alınan  ve  bilmece  olarak  ortaya  atılan 
bu  metin,  bu  ilk  söylendiği  çevreden  çıkıp  halk  içinde  yer­
leşmiş,  yayılmış  mıdır?  Yayılacak  mıdır?  Yayılması  ne­
reye  kadar  gidecektir?  Bugün  için  bu  sorular  karşılıksız 
kalıyor.
125

---

Bazı  âşıklar  (hattâ  bazı  «klasik»  şairler)  şiir  biçimin­
de  bilmeceler  söylemişlerdir.  Bunlar,  bilmecenin  oluşumu 
sorununda  üç  ayrı  olguya  örnek  olarak  gösterilebilir;  bi­
rincisi,  âşık  tümiyle  yeni  bir  bilmece  kurar;  İkincisi,  halk 
içinde  yaşayan  bir  bilmeceyi  kendi  üslûbuyle  «nazma  çe­
ker»,  ve  halk  bilmecesi  âşıkm  metninde  açıkça  görülmek­
tedir;  üçüncüsü: 
âşık  bir  halk 
bilmecesinin  öğeleriyle 
halkedebiyatının  başka  türlerinden  (âşık  şiirlerinden,  tür­
külerden,  atasözlerinden)  gelme  öğeleri  bir  araya  getire­
rek  yervi  saydığı  bir  bilmeceye  biçim  verir.  Bu  son  olu­
şuma  bir  örneği  Kars’ta,  ü-nlü  âşık  Çıldırlı  Şenlik'in  toru­
nu  Yılmaz  Şenlik'in  düzüverdiği  bilmecede  buluruz: 
'
Bugün  ben  bir  nesne  gördüm:  bak  etrafı  kırmızı.
Nefesi  var,  canı  yoktur,  akar  kanı  kırmızı,  (çözümü;
çay).
Bu  bilmece  üç  öğeden  meydana  gelmiştir: 
1)  başı, 
birçok  halk  bilmecelerinde  kullanılan  kalıp-söz:  bugün 
ben  bir  nesne  gördüm 
(varyantı:  bir  acâyip  nesne  gör­
düm);  2)  çözümü  başka  olan  Nefesi  var,  canı  yok;  kabur­
gası  var,  kanı  yok  (çözümü:  körük)  bilmecesinin  bütünün­
den  kopmuş  «nefesi  var,  canı  yok»  parçası;  3)  belki  Yıl­
maz  Şenlik'in  çevresinde  ünlü  âşık  Ercişli 
Emrah'ın  bir 
şiirinde  uyak  olan  kırmızı  kelimesi;  o  şiirde  de,  bilmecede 
olduğu  gibi,  kanın  niteliği  olarak  kullanılmış  olması,  bil­
mecenin  yaradılışında  ilk  çağrışımı  sağlamış  olabilir;  Yıl­
maz  Şenlik'i  esinlemiş  olacağını  düşündüğümüz  ve  Ercişli 
Emrah'ın  şiirinde  bulunan  dizeler  şunlardır:
Öldür  beni,  elin  batır  kanıma:
Ko  desinler  ağ  elleri  kırmızı.
Görülüyor  ki,  bilmecelerin  oluşumunun  ilk  anını  ke­
sin  olarak  gözleyip  saptamak  güçtür;  gerçeğe  yaklaşan 
ihtimaller  ileri  sürülebilir  ancak,  ve  her  bilmece  için  ayrı
126

---