SEKİZİNCİ BÖLÜM
HALK ŞİİRİ: TEKERLEME, TÜRKÜ. MÂNİ
Soru 6 8 : Tekerleme nasıl tanımlanır ve çeşitle
nir?
Tekerlemeyi tanımlamak oldukça güçtür. Onun bir
çok başka türlerle: türkü ile, âşık şiiriyle, masalla, oyun
la, hikâye ile, Karagöz ve orta oyunu gibi seyirlik oyun
larla yakın ilişkisi vardır. Ama tekerleme, hangi türden
halkedebiyatı ürünlerine bağlanmış, katılmış olursa ol
sun, birtakım biçim, anlatım ve içerik özellikleriyle onlar
dan ayrılır. Kimi tekerlemeler ise
başka türlerden ba
ğımsız olarak da varlıklarını gösterirler.
Tekerleme daha çok çocuk geleneklerimde yeri olan
bir türdür; tekerlemelerin konularındaki ve yapılarındaki
çocuksu edâ bu olgunun bir görüntüsüdür. Bununla be
raber birçok hallerde, örneğin âşıkların kimi türkülerin
de, masallarda ve düpedüz «tekerleme» diye adlandırı
lan güldürücü konuşmalarda büyüklerin de bu şiirli an
latım yoluna başvurdukları olur.
Bu türün başlıca niteliği,
herhangi
bir ana-konu-
dan yoksun oluşudur.
Tekerleme, baş-uyaklar ve uyak
larla elde edilen ses oyunları ile ve çağrışımlarla birbi
rine bağlanjvermiş, belirli bir şiir düzenine uydurulmuş,
birbirini tutmaz birtakım hayallerle düşüncelerin sıralan
masından meydana gelmiştir.
Tekerlemede düşü-nceye
145
sadece bu şiirlik öğeler kılavuzluk eder; içerik öteki halk-
edebiyatı türlerinde
olduğundan daha kararsız,
daha
kaypaktır. Tekerleme, birbirine aykırı düşünceleri, olma
yacak durumları bir araya yığıp, mantık-dışı birtakım so
nuçlara varmakla şaşırtıcı bir etki yaratır, örgüsü ve ko
nusu bakımından bu özellik tekerlemenin başlıca vazife
sini de belirler: o, beklenmedik hayal oyunlarının boşa-
nıvermesiyle şaşırtmak, eğlendirmek, keyiflendirmek için
başvurulan bir söz canbazlığıdır.
Yukarda belirttiğimiz
üzere masalda, bir de belirli şartlar içinde sürdürülen
kimi konuşmalarda, anlatıya dinleyicileri hazırlayan bir
giriş, ya da sözü edilen özel durumların bir yorumu vazi
fesini görür; masal veya hikâyenin uydurma, gerçek-dışı
hayal ürünü olduğunu belirtir. — Oyunlarda ise tekerle
me, ellerin, kolların v.b. hareketleriyle oyunun bölümle
rinin birlikte yürütülmesini sağlar.
Tekerleme şöyle çeşitlenir:
1) Masal tekerlemeleri,
2) Oyun tekerleme/eri,
3) Tören tekerlemeleri,
4) Bağımsız söz canbazlığı değerinde tekerlemeler.
Bu çeşitlerden masal tekerlemeleri üzerinde yukar
da (Soru: 34) yeter bilgi verdik. Aşağıdaki sorularda öte
kilerini kısaca gözden geçireceğiz.
Soru 6 9 : Oyun tekerlemeleri nasıl tanımlanır?
Çeşitleri nelerdir?
Tekerlemelerin bu çeşidinin büyük bir bölüğü başka
hiçbir türe bağlanamaz. Çoğu kez bunlar çocukların ken
di yaratmalarıdır, ya da büyüklere özgü yaratmaları ken
di geleneklerine
ustalıkla
uygulamalarının ürünleridir.
Bunların hepsi şiir niteliğinde yaratmalardır.
146
Bu tekerlemelerin çeşitlerini gözden geçirelim:
• Sayışmacalar, oyunlarda ebe çıkarmada yarar
lanılan, baştan ya da sondan uyaklı, ahenkli söz kalıpla
rıdır; oyundan önce söylenir. Sayışmacamn iki türlü kul
lanılışı olabilir: ya bir tek kez söylenir; son kelime veya
son hece kimin üzerinde kalırsa o ebe olur; ya da oyuncu
sayısından bir eksik sayıda tekrarlanır; o zaman her sa
yışmada, son kelime veya son hecenin gösterdiği oyun
cu kurtulur; kurtulamayan en son oyuncu ebelik vazifesi
alacaktır.
•
Kimi oyunların içinde oyuncuların oynayacakları
rolü gösterecek bir «ayıklama» gerekir; o zaman bu işi
görecek olan sayışmaca tekerlemesi oyunun başındaki
ler gibi oyundan bağımsız bir araç değil, oyunun bir par
çası niteliğindedir.
•
Bazı tekerlemelerin görevi, bilinmeyen bir şeyi,
bir çeşit fal yoluyla bulmağa aracılıktır; herhangi bir «ka
bahat» işlemiş kimseyi meydana çıkarmak, ya da gizle
nen bir şeyi bulmak için başvurulan tekerlemeler bun
lardandır. Kimi tekerlemelerde de
olağan-üstü bir güç
bulunduğu düşünülür: yitirilen bir şeyin bulunması için
söylenenler gibi.
•
Birçok çocuk oyunlarında tekerlemeler yukarda
değindiğimiz, kur'a ile seçme, ya da «fal» görevleri yeri
ne oyunun biteviyeliğini renklendirmek,
kesimlerini be
lirtmek, oyuncuların el, ayak, vücut hareketlerine koşul
mak, oyuna katılanların coşkularını tazelemek,
onları
şevka getirmek, ya da oyunda istenmeyen bir vazifesi
olan oyuncuyu kızdırmak, sinirlendirmek için kullanılır.
Bazıları da, belirli bir senaryosu
olan oyunun seyirlik
yanını güçlendirmeye yarar; özellikle bu son halde teker
leme mimlere koşulan bir ikili-konuşmanın
değişmele
rinden meydana gelmiştir.
•
Başlı başına bir oyun olan tekerlemeler de var
147
dır; bu hallerde oyunun eylemi tekerlemenin söylenme
sinden başka bir şey değildir. Bu kümeden tekerlemele
rin belirli bir ezgi ile söylenmesine el, kol, vücut hareket
leri ve mimlerin de katıldığı olur. Bu tekerlemelerin bir
çok çeşitlerinden başlıcalari: büyüklerin bebeleri eğlen
dirmek, oyalamak, eğitmek, ya da onlara gözdağı ver
mek üzere söyledikleri; kişileri hayvan veya insan olan,
çeşitli şaşırtıcı ve hayal ürünü maceralar anlatan küçü
cük anlatılar. — Bu sonuncuların daha geliştirilmiş ola
rak anlatılanları masalların özel bir kümesini meydana
getirirler: kalıplı,
ya da zincirlemeli
denilen masallar;
bunlar kısaltıldıkları, masalda anlatının gerektirdiği faz
lalıklardan, ayrıntılardan arındıkları, yalnız bir karşılrklı-
konuşmaya indirildikleri zaman oyun tekerlemesi olur
lar.
•
Oyun tekerlemelerinin bir çeşidi de yergi ama-
cıyle söylenir. Bunlar adlar, soyadları, oğlanların kızları
veya kızların oğlanları kızdırmaları, iş-güç nitelikleri, sa
katlıklar, huylarda ve görünüşlerdeki türlü kusurlar üze
rine yakıştırılmış takılmalar, hasım durumunda olan
oyuncuların birbirine meydan okumaları, mızıkçılık eden
lere taşlamalar v.b. tipinden sözlerdir.
Bir de tabiat olayları ve öğeleri karşısında söylenen,
örneğin, dolun-aya karşı;
— Ay-Dede!
Evin nerede?
— Su başında, derede...
gibi; ya da, bulutlu havalarda güneşin çıkması için söy
lenenler gibi... Bunlarda ve bitkilerle hayvanlara yönel
tilen kimi tekerlemelerde bir «büyü gücü» olduğuna ina
nılır. Kimilerinin görevleri ise — hiç olmazsa bugünkü bi
çimleri ile— salt bir çağrı, bir ünlemedir. Bunlardan bi
rincilere örnek olarak, baharda yeniden yeşermeğe baş
layan bazı ağaçların (genellikle söğüdün) ince dallarm-
148
Dostları ilə paylaş: |