destanlardan zengin örnekler vermişlerdir: dünyanın ya
radılışı, Tanrılar, Tanrılarla insanların ilişkileri, tabiat-dışı
nitelikte olumlu ve olumsuz yaratıklarla
kahramanların
alış-verişleri, savaşları, v.b...... Kırgızların büyük destan
çemberlerinin (Manas — Semetey — Seytek üçlüsünün)
IX. - X. yüzyıllarda oluşmağa başladığı düşünülürse, o da
Batı Türkleri'nin Orta-Asya'dan kopmadan önceki çağla
rın bir çeşit destansı tarihinin incelenmesinde yararlı bir
kaynak sayıhr.
Soru 1 8 : Oğuzlar m destanları üzerine neler bu
yoruz?
Anadolu'yu yurt edinen Türklerin ataları Oğuzların
kendi destanlarına gelince: aşağıda üzerinde duracağımız
Dede Korkut Kitabı dışında, onlardan bize «destan» ta
nımlamasına uygun yapıt ulaşmamıştır; ancak çeşitli yer
li - yabancı kaynaklarda destan geleneklerine değgin bil
gilerle destansı anlatılardan kopmuş sayılabilecek parça
lara rastlanır.
1)
Yazılış tarihi kesinlikle
bilinmeyen,
uygur al
fabesiyle yazılmış bir Oğuz Kağan menkabesi.
Burada
Oğuz boylarının en eski ataları sayılan Oğuz’un doğuşu,
gençliğinde ve ulusunun başına geçtikten sonra başardı
ğı büyük işler
(tabiat-üstü yaratıklarla
savaşları, düş
manlarına baş eğdirip ülkesini genişletmesi) ve ölümün
den önce geniş imparatorluğunu 4 oğlu arasında paylaş
tırması. menkabe-tarih üslûbu ile kısaca anlatılır. Ta
rihçi Faruk Sümer’in yorumuna göre, bu metin X lll’ün-
cü yüzyıl sonunda, ya da XIV. yüzyıl başında, İran'da
hüküm süren Moğol asıllı, İslâmlaşmış ve türkleşmiş
İl
han lIların
ülkesi içinde, oğuz asıllı
anlatıcıların ağzın-
45
dan yazılmış olmalıdır. Belki bu anlatıcılar — ve metnin
yazıcısı— müslüman değildi, (bk. Oğuzlara ait destanı
mahiyette eserler, Ankara Dil ve Tarih - Coğrafya
Fa
kültesi Dergisi, XVII, 1960, s. 388 - 389). Belki gene Oğuz
asıllı anlatıcıların gayreti sonucu olarak, menkabede Cen
giz ve oğullarının geniş ülkeleri ele geçirmeleri olayları
Oğuz Han'a mal edilmiş olmalıdır. — Bu metin birkaç kez
yayınlanmıştır.
2)
İran’daki İlhanlı hanedanının tarihçisi Reşided-
dîn’in, XlV’üncü yüzyıl başlarında yazılmış farsça eserin
de Oğuzlarla ilgili olarak verilen bilgiler. Bunlardan biı
bölüğü, Oğuzların ilk ataları sayılan Oğuz Han’la ve onun
oğulları ile ilgilidir; İslâmlık gayretini belirten kimi ayrın
tılar bir yana, uygur yazısı ile yazılmış menkabenin aynı,
yani, Oğuzların menkabeye kaçan tarihleri hakkında (bel
ki Karahanlılar ite Cengiz ve oğulları üzerine söylenti
lerle katışmış) anlatmaların bir özeti sayılabilir. Bununla
beraber Reşideddîn’in eserindeki
bu
«Oğuz tarihi»nin,
Oğuz'dan sonraki Oğuz hanları ve yabgularınm soy kü
tüğünü veren ve onlardan her birinin kısaca işlerini ve
niteliklerini anlatan bölümünde, Oğuz destan geleneği üze
rine oldukça zengin bilgiler vardır (bk. F. Sümer, a.g.e., s.
369 - 375); özellikle İnal Yavkı adında bir hükümdardan söz
edilirken uzun uzun Korkut Ata üzerinde durulur; Reşi-
deddîn bu vesile ile «Korkut Ata üzerine daha çok şey
ler anlatıldığını da sözlerine ekler. Reşideddîn'in ese
rinde verilen bu bilgiler, XIV'üncü yüzyıl başlarında İltıan-
lı Devleti’nin hüküm sürdüğü ülkelerde
Oğuz
aslından
destancıların, daha sonra Anadolu’da başka tarih şart
ları içinde oluşup yazıya geçecek destanların daha eski
anlatmalarını bildiklerini ve sözlü gelenekte yaşattıkla
rını kestirmemize yarar; ama, bu anlatmalardan, destan
niteliğinde metin olarak bize bir şey ulaşmamıştır.
46
3) XIV’üncü yüzyıl başlarında, Mısır'da Kölemenle
rin hüküm sürdükleri bir çağda Aybek oğlu Abdullah’ın
oğlu Ebubekir adlı, Kıpçak asıllı bir tarihçi arapça iki ese
rinde, ilk insanın yaradılışı ve onun soyundan Türklerin
çıkışı, yayılışı v.b. gibi türk «mythologie»sine değgin bil
giler verirken bir vesile düşürüp Oğuzlarla onların des
tan gelenekleri üzerinde de durur; bu soyun Oğuznâme
adında bir kitapları olduğunu söyler; ayrıca söziü olarak
ve kopuz çalarak anlattıkları hikâyeler arasında Basat’ın
Tepegöz’le savaşını anlatan ve Dede Korkut Kitabı’nda
da yer almış ünlü hikâyenin oldukça değişik bir anlat
masının özetini verir.
4) Topkapı Sarayı Müzesi
kitaplığında
Yazıcıoğlu
Aii'nin çevirisi bir Selçuknâme’nin baş tarafında, yazıya
geçiş tarihi XV'inci yüzyıl olduğu sanılan bir metin. Oğuz
ların Dede Korkut Kitabı'nda da adı geçen kahramanla
rından birçoğunun adlarını, ünlerini ve kısa anıştırılar bi
çiminde başardıkları işleri sayıp döken bu parça, Dede
Korkut hikâyelerinde benzerlerine rastladığımız «destan
sı kalıp sözler» den meydana gelmiştir; Dede Korkut Ki*
tabı’nda sözü edilmeyen bazı olaylara değgin ayrıntıların
bulunması, bu metnin, farklı bir destan anlatmasından
kopmuş parçaların rastgele kâğıt üzerine geçirilmesin
den meydana gelmiş olduğu sonucuna götürür.
5) XV’inci yüzyılda yazılmış
olduğu
kestirilen bir
Atalar Sözü Kitabı'nın önsözünde Korkut Ata ile birkaç
Oğuz Beyi'nin adları sayılmış,
Korkut Ata ağzından al
kışlar, öğütler, yorumlar v.b. aktarılmıştır. Bu metinde
baştan başa Dede Korkut Hikâyeleri’nin destansı söz ka
lıplarının benzerlerine, kimi
parçalarda aynılarına rast*
lanır.
Metin Oğuzların sözlü destan geleneğinden anlat
47
Dostları ilə paylaş: |