Türk halk edebiyatı prof, pertev naili boratav

destanlardan  zengin  örnekler  vermişlerdir:  dünyanın  ya­
radılışı,  Tanrılar,  Tanrılarla  insanların  ilişkileri,  tabiat-dışı 
nitelikte  olumlu  ve  olumsuz  yaratıklarla 
kahramanların
alış-verişleri,  savaşları,  v.b......   Kırgızların  büyük  destan
çemberlerinin  (Manas  —  Semetey  —   Seytek  üçlüsünün) 
IX.  -  X.  yüzyıllarda  oluşmağa  başladığı  düşünülürse,  o  da 
Batı  Türkleri'nin  Orta-Asya'dan  kopmadan  önceki  çağla­
rın  bir  çeşit  destansı  tarihinin  incelenmesinde  yararlı  bir 
kaynak  sayıhr.
Soru  1 8 :   Oğuzlar m   destanları  üzerine  neler  bu 
yoruz?
Anadolu'yu  yurt  edinen  Türklerin  ataları  Oğuzların 
kendi  destanlarına  gelince:  aşağıda  üzerinde  duracağımız 
Dede  Korkut  Kitabı  dışında,  onlardan  bize  «destan»  ta­
nımlamasına  uygun  yapıt  ulaşmamıştır;  ancak  çeşitli  yer­
li  -  yabancı  kaynaklarda  destan  geleneklerine  değgin  bil­
gilerle  destansı  anlatılardan  kopmuş  sayılabilecek  parça­
lara  rastlanır.
1) 
Yazılış  tarihi  kesinlikle 
bilinmeyen, 
uygur  al­
fabesiyle  yazılmış  bir  Oğuz  Kağan  menkabesi. 
Burada 
Oğuz  boylarının  en  eski  ataları  sayılan  Oğuz’un  doğuşu, 
gençliğinde  ve  ulusunun  başına  geçtikten  sonra  başardı­
ğı  büyük  işler 
(tabiat-üstü  yaratıklarla 
savaşları,  düş­
manlarına  baş  eğdirip  ülkesini  genişletmesi)  ve  ölümün­
den  önce  geniş  imparatorluğunu  4  oğlu  arasında  paylaş­
tırması.  menkabe-tarih  üslûbu  ile  kısaca  anlatılır.  Ta­
rihçi  Faruk  Sümer’in  yorumuna  göre,  bu  metin  X lll’ün- 
cü  yüzyıl  sonunda,  ya  da  XIV.  yüzyıl  başında,  İran'da 
hüküm  süren  Moğol  asıllı,  İslâmlaşmış  ve  türkleşmiş 
İl­
han lIların  
ülkesi  içinde,  oğuz  asıllı 
anlatıcıların  ağzın-
45

---

dan  yazılmış  olmalıdır.  Belki  bu  anlatıcılar  — ve  metnin 
yazıcısı—   müslüman  değildi,  (bk.  Oğuzlara  ait  destanı 
mahiyette  eserler,  Ankara  Dil  ve  Tarih  -  Coğrafya 
Fa­
kültesi  Dergisi,  XVII,  1960,  s.  388  -  389).  Belki  gene  Oğuz 
asıllı  anlatıcıların  gayreti  sonucu  olarak,  menkabede  Cen­
giz  ve  oğullarının  geniş  ülkeleri  ele  geçirmeleri  olayları 
Oğuz  Han'a  mal  edilmiş  olmalıdır.  —   Bu  metin  birkaç  kez 
yayınlanmıştır.
2) 
İran’daki  İlhanlı  hanedanının  tarihçisi  Reşided- 
dîn’in,  XlV’üncü  yüzyıl  başlarında  yazılmış  farsça  eserin­
de  Oğuzlarla  ilgili  olarak  verilen  bilgiler.  Bunlardan  biı 
bölüğü,  Oğuzların  ilk  ataları  sayılan  Oğuz  Han’la  ve  onun 
oğulları  ile  ilgilidir;  İslâmlık  gayretini  belirten  kimi  ayrın­
tılar  bir  yana,  uygur  yazısı  ile  yazılmış  menkabenin  aynı, 
yani,  Oğuzların  menkabeye  kaçan  tarihleri  hakkında  (bel­
ki  Karahanlılar  ite  Cengiz  ve  oğulları  üzerine  söylenti­
lerle  katışmış)  anlatmaların  bir  özeti  sayılabilir.  Bununla 
beraber  Reşideddîn’in  eserindeki 
bu 
«Oğuz  tarihi»nin, 
Oğuz'dan  sonraki  Oğuz  hanları  ve  yabgularınm  soy  kü­
tüğünü  veren  ve  onlardan  her  birinin  kısaca  işlerini  ve 
niteliklerini  anlatan  bölümünde,  Oğuz  destan  geleneği  üze­
rine  oldukça  zengin  bilgiler  vardır  (bk.  F.  Sümer,  a.g.e.,  s. 
369  - 375);  özellikle  İnal  Yavkı  adında  bir  hükümdardan  söz 
edilirken  uzun  uzun  Korkut  Ata  üzerinde  durulur;  Reşi- 
deddîn  bu  vesile  ile  «Korkut  Ata  üzerine  daha  çok  şey­
ler  anlatıldığını  da  sözlerine  ekler.  Reşideddîn'in  ese­
rinde  verilen  bu  bilgiler,  XIV'üncü  yüzyıl  başlarında  İltıan- 
lı  Devleti’nin  hüküm  sürdüğü  ülkelerde 
Oğuz 
aslından 
destancıların,  daha  sonra  Anadolu’da  başka  tarih  şart­
ları  içinde  oluşup  yazıya  geçecek  destanların  daha  eski 
anlatmalarını  bildiklerini  ve  sözlü  gelenekte  yaşattıkla­
rını  kestirmemize  yarar;  ama,  bu  anlatmalardan,  destan 
niteliğinde  metin  olarak  bize  bir  şey  ulaşmamıştır.
46

---

3)  XIV’üncü  yüzyıl  başlarında,  Mısır'da  Kölemenle­
rin  hüküm  sürdükleri  bir  çağda  Aybek  oğlu  Abdullah’ın 
oğlu  Ebubekir  adlı,  Kıpçak  asıllı  bir  tarihçi  arapça  iki  ese­
rinde,  ilk  insanın  yaradılışı  ve  onun  soyundan  Türklerin 
çıkışı,  yayılışı  v.b.  gibi  türk  «mythologie»sine  değgin  bil­
giler  verirken  bir  vesile  düşürüp  Oğuzlarla  onların  des­
tan  gelenekleri  üzerinde  de  durur;  bu  soyun  Oğuznâme 
adında  bir  kitapları  olduğunu  söyler;  ayrıca  söziü  olarak 
ve  kopuz  çalarak  anlattıkları  hikâyeler  arasında  Basat’ın 
Tepegöz’le  savaşını  anlatan  ve  Dede  Korkut  Kitabı’nda 
da  yer  almış  ünlü  hikâyenin  oldukça  değişik  bir  anlat­
masının  özetini  verir.
4)  Topkapı  Sarayı  Müzesi 
kitaplığında 
Yazıcıoğlu 
Aii'nin  çevirisi  bir  Selçuknâme’nin  baş  tarafında,  yazıya 
geçiş  tarihi  XV'inci  yüzyıl  olduğu  sanılan  bir  metin.  Oğuz­
ların  Dede  Korkut  Kitabı'nda  da  adı  geçen  kahramanla­
rından  birçoğunun  adlarını,  ünlerini  ve  kısa  anıştırılar  bi­
çiminde  başardıkları  işleri  sayıp  döken  bu  parça,  Dede 
Korkut  hikâyelerinde  benzerlerine  rastladığımız  «destan­
sı  kalıp  sözler» den  meydana  gelmiştir;  Dede  Korkut  Ki* 
tabı’nda  sözü  edilmeyen  bazı  olaylara  değgin  ayrıntıların 
bulunması,  bu  metnin,  farklı  bir  destan  anlatmasından 
kopmuş  parçaların  rastgele  kâğıt  üzerine  geçirilmesin­
den  meydana  gelmiş  olduğu  sonucuna  götürür.
5)  XV’inci  yüzyılda  yazılmış 
olduğu 
kestirilen  bir 
Atalar  Sözü  Kitabı'nın  önsözünde  Korkut  Ata  ile  birkaç 
Oğuz  Beyi'nin  adları  sayılmış, 
Korkut  Ata  ağzından  al­
kışlar,  öğütler,  yorumlar  v.b.  aktarılmıştır.  Bu  metinde 
baştan  başa  Dede  Korkut  Hikâyeleri’nin  destansı  söz  ka­
lıplarının  benzerlerine,  kimi 
parçalarda  aynılarına  rast* 
lanır.
  Metin  Oğuzların  sözlü  destan  geleneğinden  anlat­
47

---