Türk halk edebiyatı prof, pertev naili boratav

bugünkü  ölçülerimizle  önemsiz  sayılabilecek  bir  âşık  yft 
da  bir  şiir,  çağının  ve  çevresinin  bir  yönünü  aydınlatmak 
ve  anlamlandırmak  bakımından  bir  değer  taşıyabilir.  Ama 
öte  yandan  da,  binlerce  gelmiş  geçmiş  âşık  içinden,  top­
lum  üzerinde  derin  etkide  bulunmuş  olanları  hangileri­
dir?  ve  etki  güçleri  nereden  gelir?  gibi  sorunlar  üzerin­
de  durmak  da  yararlı  olacaktır.
Âşıkların,  bir  yandan  toplumda  bıraktıkları  izin  öne­
mini,  bir  yandan  da  yaratmalarının  sanat  yönünden  de­
ğerlerini  hangi  ölçülerle  belirleyebiliriz?  Mihenklerimizin 
yazılı  yüksek  edebiyat  için  kullandıklarımızdan  farklı  ola­
cağını  peşin  olarak  bilmek  gerekir;  bu  da  âşıkların  ya­
ratmalarındaki  yukarda  değindiğimiz  özelliğin  bir  sonu­
cudur.  Âşıkın  şiirlerinin,  hikâyelerinin  alın-yazısı,  anonim 
halk  edebiyatı  (türküler,  masallar  v.b...)  ürünlerininkin- 
den  farklı  değildir;  âşık  onları  er  meydanına  saldıktan 
sonra,  onlar  artık  kendisinin  tapulu  malı  olmaktan  çı­
karlar.  Öte  yandan  ünlü  âşıkların  bite  biyografyalarından 
(XIX.  ve  XX.  yüzyıllarda  yaşamış  birkaç  tanesi  bir  yana) 
bildiklerimiz,  ya  sözlü  gelenekteki  söylentilere,  ya  da  şi­
irlerinden  çıkarılan  bilgi  kırıntılarına  dayanır.  Karacaoğ- 
lan’ın  yaşadığı  yüzyılı  bile  hâlâ  kesinlikle  bilmiyoruz.  Ke- 
rem'in,  Ercişli  Emrah’ın,  Âşık  Garib'in  gerçekten  yaşamış 
şairler  olduğuna  kesin  hiç  bir  tanık  yok  elimizde.  Âşıkla­
rın  bibliyografyalarında  efsanelerle  gerçekler  kucak  ku­
cağadır.  Âşık,  adını  şiirin  sonunda  söyler  gerçi,  yani  bir 
türlü  imza  atar  eserinin  altına,  ama  ayrı  imzalar  taşıyan 
ayni  bir  şiire  çok  rastlanmıştır;  her  âşık  şiirinin, ^tıpkı 
anonim  halk  türküleri  gibi,  kısa  zamanda  aslından  g itg i­
de  uzaklaşan  değişimlere  uğraması,  onun  sözlü  gelenek­
te  oluşan  ve  gelişen  bir  sanat  yaratması  olmasının  bek­
lenen  bir  sonucudur.  Sözlü  ve  yazılı  yollardan  aktarma 
ve  yayılmada,  bir  şiir  başka  başka  âşıklara  mal  edildiği 
gibi,  bir  âşıkın  kendinden  önce  yaşamış  bir  meslekdaşı-
32

---

nın  mirasına  oturtulduğu  da  çok  olur;  elbette,  sanat  onu­
ru  olan  bir  âşık  bunu  kendisi  yapmaz  ama  onun  şiirleri­
ni  söyleyenler,  kuşaktan  kuşağa  aktaranlar  bilerek  bilme­
yerek  onun  «günahına  girerler»;  çok  ünlü  âşıklar  böyle- 
ce,  daha  az  tanınmış  meslekdaşlarının  adlarını  unuttur­
muşlar,  onların  eserlerini  kendi  üstlerine  tapulandırmış- 
lardır,  daha  yaşadıkları  çağlarda, 
ya  da  ölümlerinden 
sonra...
Bu  nedenlerle,  büyük  ün  bırakmış  olarak  sayacağı­
mız  âşıkların  adlarına  «temsilî»  bir  anlam  vermeliyiz.  Ad­
ları  anılmayan  nice  âşıkların  da  bu  ünlülerden  aşağı  de­
ğerde  kalmayan  güzel,  ya  da  belge  değeri  bakımından 
önemli  şiirler  yaratmış  olabileceklerini  kabul  etmek,  adla­
rının  anılmasına  ve  anılmamasına  bir  değer  yargısı  yük­
lememek  gerekir.
Âşıkların  bıraktıkları  izin  öneminin  değerlendirm e­
sinde  bir  tek  değil,  şartlara  göre,  birçok  ölçüler  kullan­
ma  zorunluluğu  vardır.  XVII.  yüzyıldan  Âşık  Ömer,  Gev­
heri,  XIX.  yüzyıldan  Dertli,  Erzurumlu 
Emrah,
  Bayburtlu 
Zihnî  gibi  gelenekte  «kalem  şuarası»  diye  adlandırılan 
âşıklar,  yazılı  edebiyatın  etkisi  altında  yetişmiş,  şiirleri 
okumuşların  çevrelerinde  — şehirlerde,  kasabalarda—   ya­
yılmış  olduklarından  ünlerinin  sonraki  çağlara  ulaşması 
daha  çok  yazı  yoliyle  olmuştur;  bu  yüzden  eserlerinin  baş­
kalarına  mal  edilmesi  bir  dereceye  kadar  önlenmiştir.  Bir 
başka  bölüğün,  bu  arada  Yeniçeri  ocaklarında  yetişmiş 
âşıkların  şiirleri,  önemli  siyasî  ya  da  askerî  olayları  yan­
sıttıklar»,  bir  türlü  tarih  belgesi  değeri  taşıdıkları  için, 
unutulup  gitmekten  korunmuşlardır:  XVI.  yüzyıldan  Ha- 
yâlî.  öksüz  Âşık,  XVII.  yüzyıldan  Tamaşvarlı  Âşık  Haşan, 
Kâtibî,  Kayıkçı  Kul  Mustafa,  Kuloğlu  gibi.
Alevî  şairlerin  ürünlerinin,  en  eski  çağlardan  günü­
müze  kadar  diri  kalması,  onlara  verilegelen  kutluluk  de­
ğeri  ile  açıklanır.  XVI.  yüzyıldan  Pir  Sultan,  Kul  Himmet,
33

---

daha  yenilerden  Âgâhî,  Âşık  Veli  gibi  kızılbaş  şairlerinin 
demeleri,  Orta  ve  Doğu  Anadolu'daki  alevî  halk  içinde, 
özellikte  köy  çevrelerinde  dinlik  tören  ve  törelerin  en 
önemli  öğeleri  arasında  yer  alır;  onların  belli  bir  din  ve 
dünya  görüşünü  temsil  etmeleri,  bu  düşün  çemberi  dı­
şında  kalan  çeşitli  konulardaki  yaratmalarının  da,  tıpkı 
Yunus  ve  Kaygusuz  gibi  daha  eski  dönemin  büyük  sanat­
çılarında  olduğu  üzere,  değerli  bir  emanet  olarak  saklan­
masını  sağlamıştır.  Pir  Sultan'ın  bir  ayaklanmaya  katılıp, 
Hallaç  Mansûr  ve  Nesîmî  gibi,  davası  yolunda  başını  koy­
muş  olması,  yaşamı  ve  ölümü  etrafında  menkabelerin  ya­
ratılmasına  ve  şiirlerinin  bir  kat  daha  etki  kazanmasına 
yol  açmıştır.
Bektaşî 
şairlerin  ve  bektaşî  neşesini 
benimsemiş 
âşıkların  ünleri  şehir  ve  kasaba  çevrelerinde  yaygındır; 
kızılbaş  âşıkların  köylü  halka  seslenmelerine,  söyleyişle­
rinde  daha  belirli  olarak 
«köylü» 
kalmalarına  karşılık, 
bektaşî  şair  daha  bir  kitaptan  gelme  kültüre,  ince,  kes­
kin  alaya,  acımsı  yergiye  eğilimlidir;  kasaba  ve  şehir  hal­
kı  içinde  Bektaşi,  bağnazlığa  kafa  tutan  özgür  tutumiy- 
le,  kendilerine  bir  ferahlama  ve  hınç  alma  payı  çıkaran 
uyanık  çevrelerde  okunan  ve  sevilen  şair  tipidir.  Bu  ni­
telikte  olan  şairlere  örnek  olarak  XVI.  yüzyıldan  Kazak 
Abdal  ile  Muhiddin  Abdal’ı, 
XIX.  yüzyıldan  da 
Harâbî 
(1853-1915)  yi  gösterebiliriz.
Karacaoğlan  (XVII.  yüzyıl?), 
Dadaloğlu  (XIX.  y.y.), 
Gündeşlioğlu  (XIX.  y.y.?)  gibi  âşıklar  Torosların  güney 
ve  kuzey  yamaçlarında  ve  her  iki  yöndeki  yaylak  ve  kış­
laklarda  konup  göçen  Türkmenlerin  şairleridir.  Dadaloğ- 
lu’na  Türkmenlerin  XIX.  yüzyılda  devlet  zoriyle  yerleşti­
rilmeye  direnişlerini  dile  getirmesi  ün  kazandırmış  olma­
lı.  Ama,  Karacaoğlan  olsun,  Dadaloğlu  olsun,  tıpkı  Pir 
Sultan  gibi  sınırlı  zümre  sorunlarının  üstüne  de  çıkabiten, 
seslerini  kendi  çevrelerinin,  çağlarının  ötesinde  de  du-
34

---