Türk halk edebiyatı prof, pertev naili boratav

I
biçimde  olabilir.  Ger>3İ  olarak,  destantara  baka,  kısa 
şiirlerdir.
3.  Yarışmalı  şiir  türü:  Bilgi  ve  şairlik  gücü  yönlerin­
den  âşıklar  arasında  bir  yarışmayı,  bir  boy  ölçüşmeyi 
şiire  niteiik  olarak  veren  türdür  bu.  Âşık  geleneğinde  baş­
lıca  iki  çeşidi  vardır.  Birincisi,  âşıkların  çalıp  çağırdıkları 
kahvelerde,  bu  sanatçıları  bir  türlü  sınamadan  geçirme 
olan  «muammâ  asma»  törenidir.  Kahvenin  sahibi,  ya  da 
çevrenin  bir  ileri  geleni,  bir  türlü  bilmeceyi  bir  levhaya 
yazarak  kahveye  asar,  ve  onun  şiirle  çözülmesini  kah- 
veya  uğrayan  âşıklardan  bekler;  başaran,  muammâ  sahi­
binin  ve  dinleyicilerin  bahşışlarını  kazanır.  İkinci  töre, 
âşıkların  karşılıklı  birbirine  sorular  sormak,  ya  da  bulun­
ması  güç,  nâdir  uyaklarla  şiir  söylemeyi  önermek  şeklin­
de  yarışmalardır.  Bu  çeşit  karşılaşmalar  günümüzde  de 
süre  gidiyor.  Bu  türe  giren  şiirler  de  her  biçimde  söylene­
biliyor.
4.  Öğretiiik  şiir  türü:  Belli  bir  «teknik»  deyim  altın­
da  gösterilmemekle  beraber  âşıkların  şiirlerinin  büyük  bir 
toplamı  bu  tür  içine  girer;  öğüt  vermek,  türlü  bilgileri  öğ­
retmek,  yaşamın  çeşitli  cilveleri  ile  edinilmiş  tecrübeler­
den,  ve  onlardan  çıkarılabilecek  derslerden  dinleyicilerini 
yararlandırmak  amaciyle  âşıkın  söylediği  şiirlerdir  bun­
lar.  Kimi  âşıkların  bu  tür  şiirlerinden  kopmuş  dizeler  ya 
■da  bendler,  bir  atasözü  gücü  ile,  çağdan  çağa  dillerde  do­
laşır.  Öğretici  şiirler  de  her  biçimde  söylenir.
Biçim  ve  tür  konusuna  son  vermeden  birkaç  önemh 
noktaya  dikkati  çekmeliyim.  Halkbilimi  konularının  pek 
çoğunun  incelenmesinde  olduğu  gibi,  âşık  şiiri  için  de 
kullandığımız  «teknik»  deyimlerin  ancak  bir  bölümü  ge­
leneğin  malı  olan  sözlerden  alınmıştır;  onların  da  hepsini 
gelenekteki  dar  ya  da  geniş,  donmuş  ya  da  kaypak  an- 
lamlariyle  kullanmadığımızı  unutmamak  gerektir.  Örne­
ğin,  koşma  deyimi,  Kastamonu  bölgesi  halkedebiyatı  ge­
29

---

leneğinde  11  heceli  ve  belli  bir  ezgiyle  söylenen  bir  şiir 
çeşidini  gösterir;  başka  bölgelerde  ve  çeşitli  çağlarda  de­
ğişik  biçim  ve  ezgilere  de  ad  olmuştur;  biz  onu,  yalnız 
11 'lileri  değil,  8  hecelileri  de  kapsayan,  ve  ezgileri  hesa­
ba  katmadan,  nazım  biçimi  olarak,  1.  bend:  a  b  a  b  ya  da 
a b c b ,   2'nci  bend:  d  d  d  b...  uyak  şemasına  uygun  bü­
tün  şiirleri  kapsayan  bir  «teknik  deyim»,  bilimlik  söz  ola­
rak  kullanıyoruz.  Bundan  başka,  biçimlerin  ve  türlerin 
kümelenmesinde  de  kendimizi  geleneğin  kaypak  ve  ka­
rarsız  kurallarına  bağlı  saymıyoruz;  onun  verilerinden  ya­
rarlanmakla  yetiniyoruz;  gerçekten  de  gelenekteki  kural­
lar  Türkiye'nin  bütün  bölgelerine  ve  bütün  tarih  çağları­
na  yaygın  bir  birlik,  ortaklık  göstermezler;  halkedebiya- 
tını  bir  bilim  konusu  olarak  incelemeye  kalkışınca,  onun 
çeşitli  sorunlarını  sistemleştirmek,  olguları,  karmaşıklık­
larından  arındırarak  kümelendirip 
tanımlamak  zorunlu 
olur.  Hikmet  Dizdaroğlu'nun  «Türk  Dili»  dergisinin  halk- 
edebiyatı  özel  sayısındaki  (c.  XIX,  sayı  207,  aralık  1968, 
s.  186  -  293)  Halk  şiirinde  türler  (*)  başlıklı  etraflı,  dolgun 
incelemesinde  ileri  sürdüğü  «halk  şiirinde  nazım  biçimi 
yoktur,  tür  vardır»  yolundaki  yargı,  onun  bu  yöntem  zo- 
runluğunu  hesaba  katmamış  olmasının  bir  sonucudur  ve 
yazarın,  biçim  ve  tür  sorunlarını  birbirine  karıştırmasına 
yol  açmıştır.  O  incelemede  çok  kez,  tür  kavramı  altında 
biçim  sorunları  üzerinde  durulmuştur.
Yukarda  birkaç  sahifede — kitabımızın  planı  göz  önün­
de  tutularak—  b.çımierm  ve  türlerin  ayrıntılı  çeşitlenme­
lerine  giremediğimiz  gibi,  sözünü  ettiğimiz  ana  biçim  ve 
türlere  de  metin  örnekleri  veremedik.  Hem  çeşitlenmeler,* 
hem  de  örnekler  üzerine  bilgilerini  tamamlamak  isteyen­
lere  Dizdaroğlu'nun  sözü  geçen  incelemesini  salık  veri­
riz.
(*) 
Bu  inceleme,  daha  sonra,  kitap  olarak  yayınlandı.  (Halk 
Şiirinde  Türler.  Ankara  1969.  Türk  Dil  Kurumu  yayını).
30

---

Soru  1 3  :  T oplu m da  derin  iz  bırakm ış  ünlü  âşık­
lar  kim lerdir?
XVI’ncı  yüzyılın  başlarından  1960’a  kadar,  yani  aşağı 
yukarı  dört  buçuk  yüzyıllık  süre  içerisinde  gelmiş  geç­
miş,  adları  ve  şiirleri  halkın  belleğinde,  ya  da  onları  be­
ğenen,  seven  kişilerin  himmetiyle  yazılı  kaynaklarda  yer 
etmiş  âşıkların  sayısı  nedir?  Bunu  kestirmek  bugün  için 
olanaksızdır;  yaklaşık  bir  sayım  denemesi  bile  yapılma­
mıştır.  Birkaç  rakam  verelim: 
Fuad  Köprülü'nün  Türk 
sazşairleri'nde  (cilt  il  ve  III,  1940)  122  şairden  seçmeler 
vardır.
Bizim,  sözlü  ve  yazılı  kaynaklardan  metinlerini  der­
lediğimiz 
halk  şairleri  için 
düzenlediğimiz 
iki  listede 
(«Ankara  Dil  ve  Tarih-Coğrafya  Fakültesi  Dergisi»  c.  I 
s.  102  -  105  ve  c.  V.  s.  324)  156  ad  sıralanmıştır.  Bu  üç 
liste  birleştirilince  246  ad  elde  edilir.  Saadettin  Nüzhet 
Ergun'un  yalnız  üç  cildi  yayınlanmış  olan  Türk  Şairleri'nde 
A  -  E  harflerinde  160  halk  şairinin  (âşık,  bektaşî  ve  baş­
ka  tarîkat  şairlerinden  «halk»  şiiri  biçim  ve  türlerinde 
şiir  söylemiş  olanlar)  adları  ve  metinleri  yer  alır;  bu  eser 
tamamlanmış  olsaydı,  28  harfte,  halk  şairlerinin  sayısı 
yaklaşık  bir  hesapla  750'yi  bulacaktı  denebilir.
Bu  konudaki  araştırmaların  bugünkü  durumunda,  ya­
ni  halk  şairleri  üzerinde  yapılmış  yayınların  tam  bir  bib­
liyografyası  ile  yayınlanmamış  arşiv  ve  yazma  gereçle­
rinden  çıkarılmış  adların  bir  sayımı  yapılacak  olsa,  yukar- 
daki  750  rakamının  çok  üstünde  bir  rakam  elde  edileceği­
ni  sanıyoruz.
Âşık  edebiyatını  halkedebiyatına  konu  edinince,  es­
tetik  bakımından  olsun,  toplum  sorunları  ve  konuları  ba­
kımından  olsun,  herhangi  bir  değerlendirmeye  gitmeden 
bu  geleneğe  mal  olmuş  bütün  âşıkları  ve  onların  bütün 
yaratmalarını  incelemek  zorunluğu  belirir.  Çünkü  bizim

---