Türk halk edebiyatı prof, pertev naili boratav

«temel  nazım  birliği»  dörtlük,  yani,  belirli  ölçü  ve  uyak 
kurallarına  uyarak,  dört  dizeden  meydana  gelmiş  «par- 
ça»dır.  Nazım  birlikleri  dörtlük  olmayan  biçimler,  dörtlük­
teki  dize  sayılarının  türlü  etkenlerle  azalması  ya  da  ço­
ğalması  şeklindeki  dönüşümlerdir.  Dize  sayıları  ne  olur­
sa  olsun,  âşık  şiirini  meydana  getiren,  ve  görünüşleriyle 
birbirine  eşit  olan  bu  birliklere  âşık  geleneğinde  «bend» 
ya  da  «hâne»  derler.  İşte  her  bendin  içinde  ve  ayni  bir 
şiirin  bendleri  arasındaki  uyak  düzenidir  ki,  ölçü  niteliği­
ne  eklenerek,  şiirin  biçim  çeşitlenmelerini  belirlendirir.
Uyak  düzeni,  âşık  şiirinde  iki  temel  biçimi  belirlen- 
dirmiştir:
1.  Koşma  biçimi.  2.  Mâni  biçimi.  (Koşma  ve  mâni  de­
yimleri  türk  halkedebiyatının  kendi  geleneğinden  alınmış 
olmakla  beraber,  burada  halkedebiyatı  incelemeleri  için, 
özel  «teknik»  bir  anlam  veriyoruz  onlara.)
Koşma  biçimindeki  şiirler  11  ve  8  heceli  olurlar  ve 
bendlerinin  uyak  düzeni  de  şöyle  şemalandırılır:
1.  bend  : a b a b y a d a a b c b
2.  ve  daha  sonraki  bendler:  d  d  d  b,  e  e  e  b...
Son  bendde  şairin  adını  söylemesi  de  bir  bakıma  bi­
çimle  ilgili  bir  nitelik  olmuştur.
Mâni  biçimini  âşıklar  az  kulanırlar;  özel  şartlar  için­
de  ve  Türkiye’nin  kimi  bölgelerinde,  âşıkların  bu  biçimle 
söylenmiş  şiirlerine  rastlanır. 
Bir  de  Hatâyî,  Muhiddin 
Abdal...  gibi  kimi  «tarikatçı»  halk  şairleri,  bu  biçimde  şi­
irler  söylemişlerdir.  Mâni  biçiminde  şiirlerin  ölçüsü  çok­
luk  7  li,  daha  seyrek  8  li  olur.  Uyak  şeması:
Tinci  bend:  a  a  b  a;  2'nci  bend:  c c d c ;   3'üncü  bend:
e  e  f  e ......   Görülüyor  ki  bu  biçimde  söylenmiş  şiirlerde
uyak  düzeni  ile  bendler  birbirinden  tamamiyle  bağımsız­
dır.
Bu  ana  biçimlerin  de,  bölgelere,  çağlara,  şiirin  söy­
lenmesi  şartlarına  göre,  çokluk  ona  katılan  müzik  öge-
26

---

sinin  de  etkisiyle,  çeşitlenmeleri  vardır.  Bunlar,  bendle- 
rin  dize  sayılarının  çoğalması  ya  da  azalması,  «bağlama» 
(nakarât)  görevini  gören  son  dizenin  genişlemesi,  yani 
bende  bağımsız  bir  «bağlama»  parçasının  eklenmesi  gi­
bi  değişmelerdir.
Aruzlu  biçimlerin  en  çok  kullanılanları  divân,  semâi. 
kalenderî'dir.
D ivân:  /   .  / /   /   .  / /   /   .  / /   /   .  /   (fâilâtün  fâilâtün
fâilâtün  fâilün)
Se mâi : . / / / .   / / /   .  / / /   .  / / /  
(mefâîlün  mefâîlün
mefâîlün  mefâîlün)
Kalenderi:  / /   .  . / / .   . // .   . / /  
(mef’ûlü  mefâîlü
mefâîlü  faûlün)
Bu  biçimleri  belirleyen  temel-öge,  uyaklarının  her  bend 
içindeki  düzeni  değil,  kullandıkları  ölçü  ile  adını  taşıyan 
özel  ezgidir.  Nitekim,  uyak  düzeni  bakımından  her  biri­
nin  gazel,  murabba  ( =   dörtlü),  müseddes  ( =   altılı)  var­
yantları  vardır.  Ezgilerin  de 
bölgelere  göre  varyantları 
olur.
Arûzlu  biçimler,  az  çok  bir  dîvân  şiiri  öğretisinden 
geçmiş  âşıkların  oluşturdukları  ve  kullandıkları  biçimler­
dir.  Arûz  ölçülerini  gereğince  kullanmasını  beceremeyen, 
bununla  beraber  buna  özenen  âşıklar,  arûzlu  dediğimiz 
biçimlerde  şiirler  düzenledikleri  kanisiyle,  sadece  ezgile­
ri  ve  uyak  düzenleri  bakımından  bunlara  uyan,  ama  ölçü­
leriyle  4.4 +  4.3  =   15’li  (divân);  4.4 +  4.4  =   16'lı  (semâi; 
dize  ortasında  uyaklı  varyantında  her  dize  ikiye  bölünün­
ce:  8'li  koşma  şeklini  karşılar);  ya  da  3.4+4.3  =   14’lü 
(kalenderi)  gibi  başka  bir  seri  «heceli  biçimler»  meydana 
getirmiş  olurlar.  Genç  kuşak  âşıkları  artık  bu  biçimler; 
kullanmıyorlar.
27

---

Bunlar  iki  kümede  toplanır:  1)  nazım-nesir  katışık 
anlatı  türleri  (bunları  ilerde  inceleyeceğiz);  2)  çeşitlen­
meleri  hem  konuları  hem  de  biçimleriyle  şartlanan  nazım 
türleri.
İkinci  kümedeki  türler  şunlardır:
1.  Destan  -  anlatı  türü:  dörder  dizeiik  bendlerden 
meydana  gelir.  Bend  sayısı  100'ü  bulan  destanlar  olduğu 
gibi,  8  -  10'u  geçmeyenler  de  vardır.  Öfçüsü  çokluk  11'li- 
dir;  konuları  ile  destanlara  yaklaşan  8'li  şiirlere  de  seyrek 
olarak  rastlanır.
Destan  uyak  düzeni  ile  koşma  biçimindedir.  Destan­
lar,  toplumu  geniş  ölçüde  ilgilendiren  olayları  konu  edi­
nirler;  belli  bir  savaş,  tüm  olarak,  ya  da  bir  aşamasında; 
bir  başbuğun  başarıları;  salgın  hastalıklar,  deprem  v.b. 
gibi  toplumu  derinden  sarsan  âfetler;  baş-kaldırmalar 
v.b.  siyasî  önemli  olaylar...  Anlatı  tekniği  çeşitli  olur: 
kimi  desta-nlarda  âşık  olayları  kendi  ağzından  anlatmak­
la  yetinir;  kimilerinde,  kısa  bir  girişten  sonra,  destanın 
önemli  kişilerini  konuşturur;  her  bendde  kişilerden  biri 
söz  alır;  destanın  sonunu  âşık  gene  kendi  sözleriyle  ve 
adını  vererek  bağlar.  Âşıkların  bir  de  «destan  parodileri» 
(ciddî  olmayan  bir  konuyu  destan  edâsiyle  anlatma)  ni­
teliğinde  yaratmaları  vardır:  sivrisinek,  pire  destanları, 
züğürtlük  destanı,  âşıkın  türlü  zenaatlerde  çalışmayı  ba- 
şaramayıp  «şairlik»te  karar  kıldığını  anlatan  destanlar 
v.b.  gibi;  bunlarda  âşık  anlatısına  kasıtlı  olarak  akıl-dışı 
öğeler,  ya  da  güldürücü  abartmalar  katar.
2.  Duyguluk  şiir  türü:  güzellemeler,  koçaklamalar» 
ağıtlar  gibi  «olumlu»,  taşlama  ve  ilenmeler  gibi  «olumsuz 
ve  yergili»  yönde  duygulanmaları  âşıkın  kendi  adına,  ya 
da  başkaları  hesabına  dile  getiren  şiirlerdir  bunlar.  Her
Soru  1 2 :   Âşık  edebiyatının  türleri  nelerdir?
28

---