Türk halk edebiyatı prof, pertev naili boratav

ektenenler  olduğunu  kestirmeyi  sağlayan  rpuçları  veriyor. 
Üç  boy,  bu  ikinci  kümeye  g ire r:  Derse  Hân  oğlu  Boğaç, 
Deli  Dutnrul  ve  Kan  Turalı 
hikâyeleri;  öteki  boylardaki 
önemli  kişiler  arasında  — başta  Salur  Kazan  olmak  üze­
re—   adları  «eponyme»  ( =   destansı  kişi  adı)  niteliği  alan­
lardan  Anadolu-dışı 
Oğuz  geleneklerine  değgin  bilgiler 
veren  kaynaklarda  da  söz  edildiği  ve  türlü  nitelikleri  ile 
maceraları  anıştırıldığı  hâlde,  bu  üç  boyda  bu  «eponyme» 
lerden  hiç  biri  anılmamıştır.  Kan-Turalı  hikâyesi  için  da­
ha  kesin  bir  sonuca  da  varabiliriz  :  bu  boy,  Ak-Koyunlu- 
lar  ile  Komnenli  Trabzon  Rumlarının  savaş  ve  barış  iliş­
kileri  tarihinde  belli  bir  dönemin,  belki  Ak - Koyunlu  Tur- 
Ali  (Devteti  kuran  ve  1403  ile  1434  arasında  hüküm  süren 
Kara-Yülük  Osman’ın  dedesi)  Beyin  1348'de  Komnenler 
ülkesine  akınları, 
1352'de  oğlu 
Kutlu  Bey'e 
Komnenli 
lll'üncü  Jean  Alexis'in 
kızkardeşi 
Maria’yı  almak  gibi 
olayların  destanlaşmış  bir  anlatısıdır.
Soru  2 0 :   Oğuz  destanından  Anadolu  Halk  ge­
leneğinde  yaşayan  neler  vardır?
Oğuz  destan  geleneğinden  kimi  kalıntılara  Anadolu 
Türklerinin  halkedebiyatlarında  rastlıyoruz;  masal  ve  ef­
sane  türlerinde  anlatılan  Tepegöz  hikâyeleri;  kısaltılmış, 
masallaşmış  biçimleri  olmakla  beraber,  halk  hikâyesi  tü ­
rünün  öğeleriyle  zenginleşmiş,  genişletilmiş  olarak  da  an­
latılan  Beyrek  hikâyesi;  gene  efsanelere,  masallara  ya  da 
türkülere  bir  motif  olarak  kimi  öğeleriyle  giren  Deli  Dum- 
rul  hikâyesi  gibi.  Bunlardan  İkincisinin,  kahramanının  adı. 
Bey  Böyrek  ve  başka  değişik  biçimlerde,  «Beyrek»  adın­
dan  geldiğini  belirlendirdiği  için,  Oğuz  destanından  gel­
diğinden  şüphe  edilemez.  Deli  Dumrul'un  Azrail  ile  savaş­
ması  hikâyesine  de,  Şah  Hatayî'nin  adına  mal  edilen  bir
51

---

efsanede  (Antalya’da  derlenmiş 
bir  anlatmada)  rastla­
nır.  Çukurova'da, 
bir  yörük  kadının  ağzından  derlenmiş 
bir  masalda,  kahraman  «Üç  Hezârân  bülbülü»  alıp  getir­
meğe  Uyuz  Padişahının  ülkesine  gider; 
orada  Padişahı 
«Uyuz  uykusuna»  dalmış  bulur.  Bu  masaldaki  Uyuz  sözü, 
Yörük  masalcılarca  artık  anlamını  yitirmiş  Oğuz’dan  baş­
ka  bir  şey  değildir.  Dede  Korkut  Kitabı'nda  da  Oğuz  ■kah­
ramanlarının  zaman  zaman  daldıkları  ve  «küçük  ölüm» 
diye  nitelendirilen  uzun  «oğuz  uykusu»nun  sözü  geçer. 
Belli  ki  yörük  masalındaki  bu  «Uyuz/Oğuz  Padişahı»  ve 
«Uyuz/oğuz  uykusu»  motiflerinin  kökeni, 
Oğuz  destan 
geleneğidir.  Başka  hallerde  ise  ortak  motifler  (örneğin: 
Tepegöz  anlatmalarındakiler).  Dede  Korkut  hikâyeleri  ile 
bugün  de  yaşayan  Anadolu  anlatmalarının  çok  eski  ortak 
bir  kökene  çıktıklarına  tanık  sayılabilir.
Ama,  yazılı  yapıtlarda  ya  da  günümüzde  sözlü  gele­
nekte  yaşayan  kimi  masal,  efsane,  türkü  temaları  ve  mo­
tifleriyle  Oğuz  destanlarındakilerin  ortaklıkları,  onların  ay­
nı  bir  kaynaktan  gelmiş  olmalariyle  mi,  yoksa  destan­
dan  öteki  halkedebiyatı  geleneklerine  geçmiş  olmalariyle 
mi  yorumlanması  gerektiği  sorusunu  kestirip  atmak  güç­
tür;  böyle  hallerde  kesin  bir  yargıya  varmak  için  çok  sa­
yıda  yazılı  ve  sözlü  gereçlerin  elde  edilmesiyle  mümkün 
olacak  karşılaştırmalı 
incelemelerin 
sonuçlarını  bekle­
mek  gerekir.  Örneğin:  Dede  Korkut  Kitabı’nda,  kimi  ayrın­
tılarına  kadar, 
Deli  Dumrul'un  Azrail  ile  olan  uğraşma­
sına  benzer  bir  çekişme,  boy  ölçüşme  Hacı  Bektaş  Vilâ- 
yetnâmesi'nde  Hacı  Tuğrul  adında  bir  dervişle,  Hacı  Bek­
taş  arasında  geçer.  Dumrul  adının  Tuğrul’un  bir  değişik 
şekli  olduğunu  düşünürsek,  bu  iki  efsane  arasındaki  or­
taklığın,  bir  alış - veriş  olgusunun  su  götürmez  bir  sonucu 
olduğuna  inanmak  gerekir;  ama  bu  ortak  efsane  teması 
hangisinden  ötekisine  geçmiştir? 
Unutmayalım  ki  Hacı
52

---

Bektaş  Vilâyetnâmesi'nin  yaşı  da,  XV’inci  yüzyıla  çıkıyor. 
Başka  bir  örnek  :  Pir  Suitan’a  mal  edilen  bir  şiirde  şairin 
tanburasına,  Dede  Korkut  Kitabı’nın  bir  boyunda  da,  Ka­
zan  oğlu  Uruz'un  öldürülüp  asılacağı  ağaca  seslenişleri 
birbirine  pek  benzer;  birinde  «ağaç  dersem  gönüllenme» 
ötekinde  «ağaç  dersem  arlanma»  biçiminde  giriş  sözle­
rinden  başka  ağacın  -kutluluğunu  anlatmak  için  sayılan 
ağaçtan  yapılmış  nesneler  de  (Düldül'ün  eğeri.  Haşan  ile 
Hüseyin’in  beşiği)  aynıdır.  Pir  Suitan’a  mal  edilen  şiire 
bu  söz-kalıpları  Decie  Korkut  Kitabı'ndan  mı  geçmiştir? 
Her  iki  şiire  aynı  kaynaktan  mı  gelmiştir?  Bu  sorulara  ke­
sin  bir  karşılık  vermek  bugün  için  güçtür.
Soru  21  :  Destanın  yozlaşmasından  çıkan  türler 
v e   bunların  halkbilimi  bakımından 
önemli  yönleri  nelerdir?
Türk  ve  Oğuz  destanlarından  («cosmogonie»  ve 
«mythologie»  konularında  olsun,  «tarihî»  nitelikte  olsun), 
gerçek  anlamiyle  destan  («epopöe»)ın  özelliklerini  yitirme­
miş  sözlü 
halkedebiyatı  yapıtlarına, 
yaşayan  bir  türün 
ürünleri  olarak,  bugün  yurdumuzda  rastlanmaz.  Ama 
destanın  çağdaş  romana  doğru  gelişimi  boyunca  beliren 
birtakım  ara  türler  vardır; 
bunlardan, 
sözlü  geleneğin 
malı  olanlar  üzerinde  aşağıda  duracağız.  Bu  ara  türlerin 
yazılı  edebiyattaki  ürünlerine  bir  edebiyat  tarihi  sorunu 
olmakla  beraber,  konumuzu  ilgilendiren  yönleriyle  kısaca 
değinelim.
Yaşayan-sözlü  türk  destanı  yazıya  geçerken  yozla­
şarak  bir  yandan  tarih  ve  soy-kütüğü 
niteliğinde  eser­
lere,  öte  yandan  da  yabancı  etki  altında  oluşan  ve  geli­
şen  yeni  b ir  anlatı  türüne  dönüşmüştür.  Bu  son  tür  Ba­
tıdaki  «chevalier»  romanlarına  yaklaşır;  savaş  macera­
53

---