Türk halk edebiyatı prof, pertev naili boratav

Ama,  Köroğlu  kolları'nın  çoğunluğuna  karşılık  bu  «koçak- 
lamalı  hikâyeler»in  hemen  hepsinde  genel  eğilim,  olayın 
ilgi  ağırlığını  «bir  sevgiliyi  efde  etmek  için  girişilen  sa­
vaşlar»  şemasına  doğru  itelemek  kaygısıdır.
Soru  2 4 :   Köroğlu  kimdir?  ve   hangi  etkenlerle 
destansı  bir  hikâye  kahramanı  olmuş­
tur?
Ünlü  hikâyenin  kahramanı  Köroğlu  gerçek  kimliği  ile, 
bir  halk  şairi  ve  Celâli  reisi  idi.
Köroğlu’nun  adını  ilk  anan  ve  bir  eşkiya  olarak  ünü­
nü  belirten  türk  yazarı,  XVII’inci  yüzyılın  tanınmış  sey­
yahı  Evliya  Celebi’dir.  XIX'uncu  yüzyılda  Batıfı  yazarlar 
onunla  ilgileniyorlar.  Aslı  PolonyalI  Alexandre  Chodzko, 
İran  Azerbaycanında  yazıya  geçmiş  bir  Köroğlu  hikâyesini 
1842’de  yayınlayarak  onu  Avrupa’ya  tanıtıyor.  Bu  yazar, 
halk  söylentilerine  dayanarak,  Köroğlu’nu  ll’nci  Şah  Ab- 
bas'ın  (1642-  1667)  çağında  Horasan'da  doğup  İran  Azer- 
baycanında  yaşamış  bir  Türkmen  sayıyordu.
Köroğlu'nun  tarihî  kişiliği  ve  aslı  üzerinde  gönümüze 
kadar  türlü  düşünceler  ileri  sürülmüştür;  kimileri,  Chodz­
ko  gibi,  halk  söylentilerine  dayanarak,  İran  veya  Kafkas 
Azerbaycanlarında,  kimileri  Anadolu’da,  kendi  adını  taşı­
yan  ya  da  Çamlı-Bel  diye  adlanan  yerlerde  yaşamış,  yol 
kesmiş  bir  haydut,  kimileri  de  tamamiyle  efsanelerin  ürü­
nü  bir  kahraman  saymışlardır  onu. 
Kimi  batılı  yazarlar 
ününün  ve  hikâyesinin  Anadolu'ya  İran’dan  gelmiş  olduğu 
kanısına  varmışlardır. 
Ziya  Gökalp,  onda,  Gazneli  türk 
hükümdarı  Mahmud’un  destanlaşmış  çehresini  görür.  Zeki 
Velidi  Togan,  Köroğlu  hikâyelerini,  Batı  Gök-Türklerinin 
İran  Sasanlıları  ile  savaşlarının  anıları  kabul  ederek  Kör­
oğlu’nun  tarihî  kişiliğini  de  o  çağlara  çıkarır.  İstanbullu
60

---

bir  ermeni  yazarı,  Agayan,  onun  ermeni  aslından  olduğu 
kanısındadır.  Ermeni  -  Arsaklı  soyunun  türk  olduğu  tezi­
ni  ileri 
süren  bir  türk  yazarına, 
Fahrettin  Kırzıoğlu'na 
göre  de  Köroğlu  V’inci  yüzyılda  yaşamış  bu  Eski-Oğuzlar 
( =   Arsaklılar)  dan  tarihî  bir  kişidir.  Başka  bir  ermeni 
bilim  adamı,  H.  Berberian  ile  Fransız  bilgini  Georges  Du- 
mĞzil  IV’üncü  yüzyıldaki  Ermeni-Sasanlı  çatışmaları  üze­
rine  anlatılmış  ve  tarih  kaynaklarına  geçmiş  menkabeler- 
le  Köroğlu  kollarından  bazılarının  benzerliğini  belirtmiş­
lerdir;  gerçekten  de  Ermeni  kaynaklarında,  İran  hüküm­
darının,  vassalı  Arsaklı  Tiran'ın  gözlerini  çıkartması  (bir 
anlatmaya  göre  buna  sebep  bir  attır,  ve  işkenceyi  yapan, 
hükümdarın  veziridir),  Tiran’ın  oğlunun,  babasına  zulmet­
miş  olan  İran  hükümdarına  baş  kaldırıp  uzun  yıllar  ona 
karşı  savaşması  v.b.,  birçok  ayrıntıları  ile  bizim  halk  hi­
kâyemizdeki  Köroğlu'nun  babasına  yapılan  zulmün  inti­
kamını  almak  için  dağlara  çıkıp  Beylere,  Paşalara,  ya  da 
Padişaha  meydan  okumasını  anlatan  bölümleri  hatırlatır. 
AzerbaycanlI  çağdaşımız  bir  edebiyat  tarihçisi,  M.  H.  Tah- 
masib,  Köroğlu  hikâyelerinde  IX’uncu  yüzyıl  Azerbaycan 
nında  Bâbeklilerin  Araplara  karşı  baş  kaldırmaları  olay­
larından,  Köroğlu  ile  babasının 
kişiliklerinde  Bâbek  ve 
Cavidân'ın  tarihî  kimliklerinden  anılar  sezinliyor.
Köroğlu  adlı  bir  şairin  XVI'ncı  yüzyılın  ikinci  yarı­
sında  yaşadığı  biliniyor;  onun  Osmanlı  -  İran  savaşlarını 
ve  bu  savaş  yıllarında,  Osmanlı  kumandanı  Özdemiroğlu 
Osman  Paşa'nın  Tebriz'de  ölümünü  anlatan  şiirleri  var­
dır.  Öte  yandan  XVI'ncı  yüzyıl  Celâli  ayaklanmalarını 
anlatan  bir  ermeni  tarihçisi  (XVII’nci  yüzyılda  yaşamış 
Tebrizli  Arakel),  Köroğlu  ile  iki  arkadaşından  bahseder 
ve  Köroğlu'nun  maceralarını  âşıkların  saz  çalarak  anlat­
tıklarını  sözlerme  ekler.  Bundan  başka,  son  zamanlarda 
bulunan  Osmanlı  Arşiv  belgelerinde  XVI’ncı  yüzyılın  son­
larına  doğru  Anadolu’nun 
çeşitli  bölgelerinde  eşk+yalık
61

---

eden  ve  ele  geçirilmesi  için  «hüküm»  ler  yazılan  Celâlîler 
arasında  Köroğlu  ile  ünlü  birkaç  arkadaşının  adları  geçer; 
bu  belgelerin  en  eskilerinden  ikisinde  Köroğlu'nun  dolaş­
tığı  yer  olarak  Bolu  ve  Gerede  bölgesi,  birinde  de  adı  Ru­
şen  diye  yazılıdır;  hükümlerden  biri 
Bolu  Beyine  yazıl­
mıştır.  İmdi,  hikâyelerin  kimi 
anlatmalarında  ve  birçok 
hikâye-dışı  söylentilerde,  Köroğlu'nun  adı  Ruşen  (ya  da 
bu  addan  bozma  Uruşan,  Huruşan,  İrişvan)  dir;  Bolu  Beyi 
ise,  gene  pek  çok  anlatmalarda  — ta  Güney  Sibirya  Ta- 
tarlarınınkine  kadar—   Köroğlu’nun  amansız  düşmanı  du­
rumunda  olan  kişinin  adı  olarak  geçer.
Bütün  bu  sayıp  döktüğümüz  olgulardan 
çıkarılacak 
sonuç:  destan  kahramanı  Köroğlu'nun 
gerçek  kişiliğini 
çok  eski  geçmişlerde  aramanın  yersiz  olduğudur;  o 
XVI'ncı  yüzyılda  yaşamış  bir  Celâlî  Reisi  idi;  aynı  zaman­
da  şairdi;  takma  adının  her  ne  sebeptense  Köroğlu  ol­
ması  ve  gene  her  ne  sebeptense  Devlete  ve  onun  Beyleri­
ne,  paşalarına  baş  kaldırmış  olması  gibi  iki  etken,  çok 
eski  çağlardan  beri  «gözleri  kör  edilmiş  kişinin  oğlunun 
baş  kaldırışı»  ana-konusu  etrafında  oluşmuş  efsanelerin, 
menkabelerin  bizim  Anadolu'lu  yeni  kahramanımıza  mal 
edilmesini  sağlamıştır.  Köroğlu'nun  şair  oluşu,  hayatının 
bir  dönemini  Doğu-Anadolu,  Azerbaycan  ve  Güney-Kaf- 
kasya  gibi,  halk  hikâyeleri  geleneğinin  en  güçlü  olduğu 
yerlerde  geçirmiş  olması,  onun  şiirleriyle  süslenmiş  hikâ­
yelerin  oluşup  gelişmesini  kolaylaştırmıştır.
Halk  geleneği, 
Köroğlunda  zâlimleri  cezalandıran, 
fakirleri  koruyan,  eşitlik  ve  adalet  düzeni  kurmayı  dene­
yen  ideal  bir  kahraman  görmek  istemiştir;  onun  adının 
destanlaşmasında  halkın  bu  özleminin  de  büyük  payı  var­
dır.
62

---