Türk halk edebiyatı prof, pertev naili boratav

ları  ile  din  ülküsü  uğrunda  girişilen  çabalan  at-başı  yü­
rütürler. 
Battalnâme,  Dânişmendnâme 
gibi  yapıtlar  IX’ 
uncu  yüzyılda 
(Battâl  çağı) 
Arap  akınlarından,  Xl'inci 
yüzyılda  (Dânişmend  Gazi  çağı)  da  Selçuklu  -  Türk  akın- 
larından  kalma  anıları,  X lll’üncü  ve  XIV'üncü  yüzyıllarda 
Anadolu  türk  edebiyatında  yansıtan  yaratmalara  belirgin 
örneklerdir.  Daha  sonraki  dönemlerde,  Osmanlı  yayılışı­
nın  coşkulu  ülküsünü  halk  dilinde  halk  yığınlarına  yay­
mak  amaciyle  düzenlenmiş  Gazavatnâme’Ier  aynı  gele­
neğin  devamıdır.
Bu  anlatı  edebiyatının  ikinci  bir  çeşidini,  İslâm  dini­
nin  yayıcıları,  ya  da  tasavvuf  akımlarının  önderleri  olmuş 
üstün  kişilerin  menkabelerini  bir  araya  getiren  eserler­
de  görürüz. 
Orta  Asya'da*  Karahanlt  Satuk  Buğda  Hân, 
Anadolu’da  Hacı  Bektaş,  hem  Anadolu’da,  hem  de  — da­
ha  çok—   Rumeli'de  Sarı  Saltık’ın  büyük  işleri 
üzerine 
yazılmış 
menâkîbnâme 
(ya  da  Vilâyetnâme)  ler  bu  kü­
meye  girer.  Bu  son  çeşitten  yapıtlarla  destanlar,  içerik­
lerinde  olağan-üstü  öğelerin  önemli  yer  alması  bakımın­
dan  ortak  nitelik  gösterirler; 
destanlardan  — ve  bir  de­
receye  kadar  birinci  kümedeki  «gazavatnâme»  tipi  yapıt­
lardan—  onları  ayıran  başlıca  özellik  ise,  kahramanların 
savaşlarının  «manevî»  bir  alana  dönüşmüş  olmasıdır;  ça­
tışmaların,  boy  ölçüşmelerin  amacı  da,  anlamı  da  değiş­
miştir;  savaş  hünerlerinin  yerini  kerâmetler,  silâhın  ye­
rini  etkili  söz  almıştır; 
dâva,  ülkeler  fethetmek,  gani­
metler  elde  etmek  değil,  gönülleri  ve  bilinçleri  kazanmak­
tır.
Yukarda 
söylediğimiz  gibi, 
bu  yapıtlar, 
yazarları 
belli  yazılı  eserler  olduğu  için, 
edebiyat  tarihinin  malı­
dır;  ama  aynı  zamanda,  halkbiliminin  çeşitli  konularının 
incelenmesinde  önemli  araçlardır.  Sözlü  gelenekle  yazılı 
edebiyatın  alış - verişi  en  çok  bu  yapıtların  aracılığı  ile 
olur.  Efsane,  masal,  inanış... 
gibi  türlü  ha)k  geleneği
54

---

olgularının  belli  bir  tarih  çağında,  yazıya  geçmiş  tanıkları 
onların  içinde  yuvalanmıştır;  çağımızda  yaşayan  herhan­
gi  bir  halk  kültürü  konusunun  tarihî  gelişimindeki  aşa­
maları  ancak  bu  yazılı  eserler  sayesinde  izleyebiliriz.  Öte 
yandan,  sözlü  gelenek  yazılı  edebiyata  birçok  şeyler  ver­
diği  gibi,  ondan  aldığı  da  bir  gerçektir;  efsane,  masc!, 
türkü,  inanış,  töre...  gibi  kültür  olguları  içinde,  yazı-ön- 
cesi  kültür  döneminden  gelenlerle,  yazılı  kültürden  miras 
kalanları  ayırd  etmek  istendiği  zaman,  gene,  bu  «yazılı 
halkedebiyatı»  eserlerinin  aracılığına  baş  vurulacaktır.
Soru  2 2 :   Halk  hikâyesi  deyiminin  karşıladığı 
türün  nitelikleri  nelerdir?
Bu  deyimden,  somut  örnek  vermek  gerekirse,  Köroğ- 
lu,  Kerem  ile  Aslı,  Âşık  Garip,  Tahir  ile  Zühre,  v.b.  hikâ­
yeleri  anlıyoruz.  Bu  anlatı  geleneğinin  bugün  de  canlı  kal­
dığı  bölgelerde  (Kars,  Erzurum  gibi  Kuzey-doğu  ve  Ma- 
raş,  Çukurova  gibi  Güney-doğu  Anadolu  ilherinde)  onlara 
hikâye  adı  veriliyor.
Bizim  kanımıza  göre  bu  tür 
XVI’ıncı  yüzyıldan  bu 
yana,  eski  ozanların  anlatma  geleneğinin  ürünü  olan  des­
tan  («epopee»)  ın  yerini  aldı.  O  gelenekten  pek  çok  şeyler 
hikâyeciliğe  de  miras  k a ld ı: 
anlatıya  sazın-ezginin  ko­
şulması,  mimik  ve  ses  taklitlerinin  önemli  bir  yer  tutma­
sı,  anlatının  büyük  boyutu  (3,  5,  7  gece  süren  hikâyeler 
vardır),  dinleyici - anlatıcı  ilişkilerinin  destan 
geleneğin- 
dekilere  benzeyişi  (yani  hikâyecinin  de, 
tıpkı 
destancı 
gibi,  sadece  dinleyicilerini  eğitmek  ve  eğlendirmek  de­
ğil,  onların  «ideal»  saydıkları  insan  tiplerine  ve  özle­
dikleri  toplum  düzenine  duygulanmalarını  dile  getirmesi), 
anlatıcının  uzun  bir  öğreti  dönemi  sonunda  bir  «uzman­
lık»  yeterliği  elde  etmiş  olması,  hikâyelerin  çoğu  kez  er­
55

---

kek  ve  yetişkinler  çevresine  (kahvelerde  ve  düğün  süre­
since  erkek  meclislerinde)  seslenmesi,  özellikle  Köroğlu 
hikâyelerinde  birçok  kol  (  «6pisode»  )  ların,  her  biri  başı 
sonu  belli  bir  anlatı  bütünü  olmakla  beraber'aynı  kahra­
manların  yeni  maceralar  peşinde  yeniden  sahneye  çıkma­
ları  sonucu  olarak,  gevşek  de  olsa,  birbirine  bağlanarak 
«çok  halkalı  bir  çember»  meydana  getirmeleri  gibi.
Bununla  beraber, 
halk  hikâyeleri, 
yeni  ve  ayrı  bir 
türe  girerler;  biçim  ve  üslûpları  destanlardan  farklıdır; 
Dede  Korkut  Kitabı'ndaki  nazım  tekniği,  âşıkların  nazım 
tekniğine  dönüşmüştür; 
nazımlı  parçaların  metin  içinde 
yerleşme  düzeni  de  tamamiyle 
değişiktir: 
destanlarda 
3’üncü  şahısla  anlatı  parçaları  da  nazımlı  olabildiği  hal­
de,  bunlarda  nazım  kimi  etkin  konuşmalara  sınırlanmış­
tır;  anlatı  tüm  nesir  olarak  yürütülür. 
Böylece  Köroğlu 
hikâyeleri  gibi,  konuları  destansı  olanlar  bile  üslûp,  tek­
nik  ve  anlatıcıların  nitelikleri  bakımından  yeni  bir  tür, 
«halk  hikâyesi»  türü,  olarak  incelenmek  gerekir.
Konuları  ve  toplum  içindeki  görevleriyle  de  halk  hi­
kâyeleri  destanlardan  farklılaşmağa  yönelmiş  bir  türe  g i­
rerler:  destanda  bir  toplumu  tüm  olarak  temsil  eden  kah­
ramanların  toplum  adına  dış  düşmanlarla,  ya  da  insan- 
dışı  (tanrımsı  ya  da  şeytanimsi)  varlıklarla  savaş  ya  da 
barış  halindeki  ilişkilerinin,  tabiat-üstü  güçlerle  uğraşla­
rının  dile  getirilmesine  karşılık,  halk  hikâyesinde  anlatı­
lan  ilişkiler  toplum-içi,  bireyler  ya  da  tabakalar  arasın- 
dakilerdir;  çatışmalar  da  aynı  çerçeve  içinde  kalır.  Hikâ­
yelerde  olağanüstü  öğelerin  azaldığı,  olayların  ve  kişile­
rin  normal  boyutlara  indirilmesine  — bir  kelime  ile  ger­
çekçiliğe—  doğru  bir  eğilimin  belirdiği  görülür.  Anlatıcı­
nın  bu  gerçekçilik  kaygısı 
bakımından  âşık  hikâyeleri, 
anlatı  türlerinin  gelişmesinde,  kahramanlık  destaniyle  mo­
dern  «bourgeois»  romanı  arasında  — aşağıda  göreceği­
miz  meddah  hikâyelerinden  bir  basamak  geri—   bir  aşa­
mada  yer  alırlar.
56

---