Türk halk edebiyatı prof, pertev naili boratav

kut  Kitabı  adı  altında  bu  yoldan  meydana  getirmiş  olma­
lıdır.
3)  Destan  geleneği  sürüp  giderken,  Dede  Korkut  Ki­
tabı  gibi  bir  rastlantı  olarak  değil  de,  yerli  yabancı  bilim 
araştırıcılarının,  ya  da  halk  kültürüne,  halk  sanatına  me­
raklı  aydınların  bilinçli  çabası  ile, 
gerçek  destancıların 
dilinden  destansı  anlatmaların  yazıya  geçirilmesi  sonucu 
derlenen  metinler  yığını;  bunlara  örnekleri  Türk  aslından 
Altaylı  kavimlerin  yaradılış,  tanrılar,  tanrımsı  ya  da  şey­
tansı  kişiler,  yaratıklar  v.b.  gibi  «mythologie»  konularını 
içine  alan  küçükçe  destansı  anlatmalar  ile,  Kırgızlar  ve 
Kazaklar  gibi  göçebe  toplumların  uzun  soluklu  destanları 
verir.  Kırgızlar  kendileri  XIX.  yüzyılda  «Manas  destan  çem­
b e rin in   çeşitli  bölümlerini  anlatan  manasçılarını  dinle­
mekle  yetinirlerdi;  onların  yazıya  geçeceğini  düşünmez­
lerdi.  Şimdi  onların  Bilim  Akademilerinin  arşivlerinde  dün­
yanın  en  zengin  destan  metni  birikmiştir.
Bu  yoldan  yazıya  geçmiş  destanlar,  yazılı  destan  de­
ğil,  düpedüz  «sözlü  halk  destanları»  gereçleridir.
4)  Bir  ulus  içinde  oluşmuş  destanların  canlı  olarak 
yaşadığı  çağ  geçtikten  sonra  onların  kırıntılarını  bir  ara­
ya  getirip,  anlatmaları  birbiri  ile  tamamladıktan  ve  dü­
zene  koyduktan  sonra,  elde  olanlara  göre  kestirilen  eski 
bütünü  yeniden  kurma  yolu  ile  meydana  getirilen  destan 
örneğini  Finlerin  Kalevala'larında 
buluruz. 
Bu  işi  XIX. 
yüzyılda,  Finlerin  millî  bilinçlerinin  uyandığı  bir  dönem­
de  bir  aydın  ve  bilgin,  Lönnrot,  başarmıştır.  Kalevala’nın 
Dede  Korkut  Kitabı’ndan  farkı  gereçleri  gerçek  destan 
metni  olmakla  beraber,  düzenlemeyi  ele  alanı-n  bir  «des­
tancı»  değil  de  bilinçli  bir  aydın  -  yazar  oluşu,  Manas’- 
tan  farkı  da  onun  sadece  «derleme»  olarak  bırakılmamış 
olmasıdır.
42

---

Soru  1 7 :   G enel  olarak  Türk  aslından  kavim le- 
rin  destanları  ile  Anadolu'yu  y u rt 
edinm iş  Türklerin  Anadolu  -  öncesi 
destanlarını  niçin  v e   nasıl  a y ir d   ed iyo ­
ruz?
«Türk  destanları»  deyimini  1)  Türklerin  Anadolu’ya, 
bugünkü  yurtlarına  yerleşmeden  önceki  çağlardaki  des­
tanları  ile,  2)  Türkiye  topraklarında  oturan  türkçe  konu­
şan  halkın  XVI.  yüzyıldan  önceki  dönemdeki  destansı  ya­
ratmalarına  sınırlandıracağız.  XVI.  yüzyıldan  sonra  âşık 
edebiyatında  destan  geleneğini  sürdüren  tür  üzerinde  aşa­
ğıda  «hikâye»  bölümünde  ayrıca  durulacaktır.
XI. 
-  XIII.  yüzyıllarda,  önce  Selçuklu,  daha  sonra  da 
Osmanlı  devletlerinin  kuruluşlariyle  Türklerin  yeni  yurtla­
rı  dışında  kalmış  türk  aslından  uluslar  artık  ayrı  bir  tarihî 
kadere  bağlanıp  ya  bağımsız  devletler  kurmuş,  ya  da  baş­
ka  devletlerin  topraktan  içinde  azınlıklar  halinde  kalmış­
lardır.  Onlarla  Anadolu  -  Rumeli  (Batı)  Türklerinin  kültür 
ilişkilerinin  incelenmesi  elbette  yararlı  ve  gerekli  bir  iştir; 
ama  bu  daha  geniş  planlı,  karşılaştırmalı  araştırmalarla 
konusu  olur;  bizim  burada  tasarladığımız  «Türk  halkbilimi» 
incelemesinin  çerçevesini  aşar.  Bunun  için,  öteki  konu­
larda  olduğu  gibi,  türk  destanları  sorununda  da  yukarda 
belirlediğimiz  sınır  içinde  kalacağız  ve  ancak  gerektiğince 
bu  çerçeve  dışında  kalan  «türk  asıllı»  ulusların  destanla­
rına  değineceğiz.
Türklerin  Anadolu’ya  yerleşmelerinden  önceki  dönem­
de  yarattıkları,  ve  halk  destanlarının  niteliklerini  taşıyan 
ürünlerden  yukarıda  (soru  16)  belirttiğimiz  yollarla  yazıya 
geçip  bize  kadar  ulaşmış  metinler  yoktur.  Çeşitli  yabancı 
(çinli,  arap,  iranlı)  ya  da  türk  (Kaşgarlı  Mahmûd,  Abul - 
Gazî  Bahadır,  v.b.)  yazarların  eserlerinde  Türklerin  mito­
lojilerine  ve  yazılı  tarih-öncesi  geçmişlerine  değgin,  men-
43

---

kabe  ve  efsane  niteliğinde  bilgiler  verilir;  bunlardan  bir 
bölüğünün,  o  kaynakların  yazıldığı  çağlarda,  ya  da  daha 
önceleri,  halk  içinde  oluşmuş  «destan»  türünde  ürünler­
den  alınmış  olması  mümkündür:  Türklerin,  bir  Boz-Kurt 
soyundan  nasıl  türemiş  olduklarını,  düşmanlarından  ka­
çıp  sığındıkları  dağların  içinden,  bir  Demirci’nin  yardımı  ve 
gene  bir  Boz-Kurt’un  kılavuzluğu  ile  nasıl'  kurtulduklarını; 
Uygurların  eski  yurtlarından 
hangi  nedenlerle  ve  nasıl 
göç  ettiklerini  v.b.  anlatan  hikâyeler,  belki  eski  türk  des­
tanlarından  arta  kalmış  anılardır;  bunların  o  eski  çağlarda 
destan  türünün  gerektirdiği  biçim  ve  üslûba  bürünmüş, 
destan  geleneğine  uygun  olarak  anlatılıp  anlatılmadığını 
kesinlikle  bilmiyoruz.
Türkiye  topraklarında  oturan  Türklerin  büyük  çoğun­
luğunun  ataları  olan  Oğuzların,  bugünkü  yurtlarına  göç­
meden,  Orta-Asya’nın  çeşitli  bölgelerinde  (Moğolistan’da. 
Altaylarda,  Sırderya’nın  kuzey  bozkırlarında)  başka  türk 
boylariyle  kimi  barış,  kimi  de  savaş  halinde  komşuluk  iliş­
kileri  vardı;  zaman  zaman,  boylardan  birinin  yönetiminde 
toplanıp  göçebe-hanlık  düzeninde  devletlerin  kurulduğu 
da  oluyordu.  Bu  boyların  soyundan,  gelenekleri  ve  dille­
ri  ile  türk  kalmış  uluslar  bugün  de  o  ülkelerde  yaşamak­
tadırlar.  İşte  bu  ulusların  (Altaylıların,  Kırgızlıların,  Kazak­
ların,  Karakalpakların,  Türkmenlerin)  sözlü  geleneklerin­
den,  yakın  bir  dönemde  (XIX.  yüzyılın  ortalarından  baş­
layarak  günümüze  kadar)  derlenmiş  destansı  halk  edebi­
yatı  ürünlerinin  bizim  atalarımızın  destan  geleneği  ile  or­
tak  olduklarını  kabul  edebiliriz.  Bu  yolda  bir  düşünceye 
destek  olacak  değerde  bir  tanık,  destan  kişisi  Korkut  Ata’- 
nın  Kazaklar’la  Oğuzlar’ca  ortak  benimsenmiş  olmasıdır. 
Böyle  olunca,  yukarıda  saydığımız  türk  asıllı  ulusların  des­
tan  yaratmalarında,  Anadolu  Türklerinin  eski  destanla­
rından  izleri  aramak  yersiz  olmaz. 
Altaylar’da  yaşayan 
kavimler  özellikle  «cosmogonique»  ve  «mythigue»  konulu
44

---