Türk halk edebiyatı prof, pertev naili boratav

maların  XV'inci  yüzyıla  ulaşmış  kırıntılarından,  bambaş­
ka  maksatlarla  yazıya  geçmiş  örnekler  sayılabilir.
6)  XVII’inci  yüzyıl  Hiva  hanlarından  Abulgazi  Ba­
hadır 
(1643  ile  1663  arasında  hüküm  sürmüşjm  yazdığı 
Şecere-i  Terâime  adlı  Türkmen  tarihinin  baştaki  bölüm­
leri  Reşideddîn'in  Oğuz  Han  ve  Oğulları  üzerine  verdiği 
bilgileri  tekrarlamakla  beraber 
Oğuzların 
Türkistan’da 
(Sır  Derya’nın  kuzey  bozkırlarında) 
yaşadıkları  çağlara 
değgin  ve  yazarın  çağdaşı  olan  Türkmenler  arasında 
dolaşan  anlatmalardan  edinilmiş  bilgilerle  zenginleştiril­
miştir;  bu  kitapta.  Dede  Korkut  Kitabı’nda  sözü  geçen 
kimi  Oğuz  hanlarının  ve  beylerinin  adları 
sayılır; 
bun­
lardan  Salur  Kazan  ile  Korkut  Ata  üzerinde  özellikle  du­
rulur.  Bahadır  Han’ın  eserindeki  bu  bilgilerle,  bu  arada 
adı  sayılan  kişilerden  kimilerinin  ağzından  söylenmiş  ve 
destan  üslûbuna  uygun  nazım  parçaları  ile  Dede  Korkut 
hikâyelerinin  metinleri  karşılaştırılınca  Oğuzların  IX.  -  X. 
yüzyıllarda  eski  yurtlarında 
yaşadıkları 
çağlardan  des­
tan  anılarının  —  belki  de  kırık  dökük  parçaların  —   Oğuz­
lardan  bir  bölüğünün  bugün  de  yurdu  olarak  kalmış  Türk­
menistan  halkının  sözlü  geleneğinde  XVII'nci  yüzyıla  ka­
dar  yaşadığı  sonucuna  varılır.
7) 
Uzun  Haşan  çağında  yazılmış  ve  Akkoyunlu  dev­
letinin  resmî  tarihi  değerinde  olan  Kitâb-ı  Diyârbekriyye 
ile  XVI'ıncı  yüzyılın  sonlarında  daha 
eski  bir 
kitaptan 
aktarılarak  Bayburtlu  Osman  tarafından 
alınmış  Tevâ- 
rih-i  Cihân  başlıklı  eserde  Oğuzların,  Dede  Korkut  hikâ­
yeleri  ile  ilgili  destansı  geleneklerinin  izleri  sayılabilecek 
bilgiler  bulunur.
Soru  1 9 :   D ede  K o rk u t  destanlarının  Oğuzların 
tarihiyle  ilişkisi  nasıldır?  B u   destanla-
48

---

tın   oluşum   v e   kitabın  ya zılış  tarihleri 
kestirilebilir m i?
Oğuzlardan  bize  ulaşan  tek destan  metni  yukarıda  fır­
sat  düştük  sıra  andığımız  Dede  Korkut  Kitabı’dır.
Dede  Korkut  Kitabı’ndaki  hikâyeler  Oğuzların  tarih­
leriyle  ve  destan  gelenekleriyle  ilgili,  başka  kaynaklar­
dan  edinilmiş  bilgilerin  ışığı  altında  incelenince,  bu  me­
tinde  iki  ayrı  tarih  dönemine  değgin  olayların  ve  kişile­
rin  bir  destan  bileşimi  içinde  kaynaştırıldığı  ve  bir  anlatı 
düzeyine  getirildiği  görülür:  1)  Oğuzların  IX.  -  X l’inci  yüz­
yıllar  arasında  eski  vatanlarında.  Sır-D erya'nın  kuzey 
bölgesinde,  komşuları  Peçeneklerle  ve  Kıpçaklar'la  savaş­
ları  ve  başkaca  ilişkileri.  Bunlarla  ilgili  destansı  anlatılar 
Oğuzların  Anadolu’ya  gelmelerinden  önce  Salur  Kazan’ın 
adı  etrafında  ve  Salur  boyunun  menkabeleri  olarak  oluş­
muştur.  Bu  menkabelerin  X l’inci  yüzyıldan 
başlayarak 
Oğuzlarla  birlikte  Anadolu’ya  ulaşmış  olduklarından  şüp­
he  edilemez. 
2)  X lll’üncü  yüzyıldan  başlayarak  Doğu - 
Anadolu  ve  Azerbaycan’da 
Gürcülerin, 
Abhazların  ve 
özellikle  Trabzon  Rumlarının  yurtlarına  Türkmen  boyla­
rının  akınları  ve  bu  komşuları  ile  türlü  ilişkileri.  Bu  olay­
ların  çoğunluğu  destanda  Bayındır  Han’ın  adı  etrafında 
geçmiş  görünüyor; 
Bayındır  Han  ise,  biliyoruz,  Ak - Ko­
yunluların  destansı  atasıdır.  Destanda  Salur  Kazan,  Ba­
yındır  Han’ın  damadı  ve  uyruğu  gösterilerek,  Salur  Ka- 
zan'ın  destanı  (yâni  Anadolu  öncesi  Oğuz  destanı)  ile 
Bayındırlı  -  Akkoyunlu  destanı  (yani  Anadolu  -  Türkmen 
destanı)  kaynaştırılmış  oluyor;  bu  kaynaştırmayı  başaran 
destancı,  ya  Salur  boyundandı,  ya  da  anlatısını  kurmağa 
yararlı  gereçlerin  büyük  bir  bölümünü  bu  boydan  ozan­
ların  anlatmalarından  almıştı.  Böyle  bir  yorum  Dede  Kor­
kut  Kitabı’nda  Salur  Kazan'ın 
imtiyazlı  durumunu  da 
açıklar.
49

---

Dede  Korkut  hikâyelerini  yazan  destancının  adını  bii- 
miyoruz;  ama,  onların  bize  ulaşan  biçimleriyle  yazıya  ge­
çiş  tarihini,  XV’inci  yüzyılm  ikinci  yarısı  olarak  kestire­
biliriz.  Oğuzların,  eski  (Sır-D erya  kuzeyinde  yaşadıklar: 
çağlara  değgin)  maceraları  ile,  son  büyük  Türkmen  (Ak- 
Koyunlu)  Devletinin  tarihinde  iz  bırakmış  ünlü  başbuğ­
larla  ilgili  ve  bir  destana  konu  olacak  değerde  olayların 
bir  bütün  hâlinde  kaynaşmaları  için  yetecek  bir  sürenin 
geçmiş  olması  şartını  da  karşılar  bu  tarih.  Daha  da  ke­
sin  olarak  kitabın,  Ak  -  Koyunlu  padişahı  Uzun  Hasan’ın 
saltanat  yılları  içinde  (1453  -  1478)  yazılmış  olduğunu  ileri 
sürebiliriz.
Dede  Korkut  Kitabı  üzerinde  incelemeler  yapmış  olan 
kimi  bilim  adamlarının  düşüncelerine  karşın,  biz  kitabın 
önsözü  ile  hikâye  metinlerinin  ayni  yazarın  eseri  (ya  da, 
aynı  destancının  anlatmaları)  olduğu  kanıs'ndayız.  Des­
tan  metninin  kapalı  bir  deyişle  — yani  Bayındır  Hân’ı  «hân­
lar  hân:»  diye  niteleyerek—  Ak - Koyunlulara 
bir  şeref 
payı  ayırmasiyle,  önsözün,  Osmanoğuliarı  Devletnin  kı­
yamete  kadar  süreceğini  muştulayarak,  bu  soyun  padi­
şahlarına  yaltaklanması,  birbiriyle  uzlaşmaz  tutumlar  de­
ğildir;  destancının  Uzun  Haşan  ile  OsmanlI  Padişahının 
boy  ölçüştükleri  bir  çağda  ve  onların  Devlet  sınırlarının 
henüz  kesin  olarak  çizilmediği  bir  bölgede  yaşamış,  do­
laşmış  bir  kişi  olduğu  düşünülebilir.  Dede  Korkut  Kitabı­
nın  adı  bilinmeyen  yazarı,  Oğuz  destanını  bu  son  biçi­
miyle  kitaba  geçirirken  Oğuz  aslından  olan  vc  Oğuz  des­
tan  geleneğinden  henüz  tamamiyle  kopmamış  iki  Padişa­
hın  birden  gururunu  okşamak  istemiş  olmalıdır.
Dede  Korkut  Kitabı’ndaki  12  boy  (  «âpisode»  )  un  ay­
rı  ayrı  ve  yakından  incelenmesi  bize,  hangilerinin  Oğuz­
ların  eski  yurtlarından  gelenler,  hangilerinin  ise  bütüniy- 
le,  onların  Anadolu’ya  yerleştikten  sonra  oluşup  destana
50

---