Türk halk edebiyatı prof, pertev naili boratav

Halk  hikâyeleri  boyutları  yönünden  iki  kümeye  ay­
rılır:  1)  Efsaneden,  masaldan,  ya  da  gerçek  yaşamdan 
alınmış  bir  tek  olay  çevresinde  örülmüş,  yapisı  basit,  kısa 
hikâyeler;  bunları  Doğu - Anadolu  bölgesinde  serküşte 
(  «sergüzeşt»  kelimesinden  bozma)  ya  da  kaside  (  «kıssa» 
kelimesinden  bozma)  adlariyle  gösterirler;  türküleriyle 
birlikte  en  çok  bir  iki  saatlik  anlatma  süresi  olan  hikâ­
yelerdir  bunlar. 
2)  Daha  kalabalık  kişileri,  birbiri  ardın­
dan  gelen  beklenmedik  durumları,  ve  bunun  sonucu  ola­
rak  da  az  çok  çapraşıklaşan  olayları  birbirine  ekleyerek 
anlatıya  uzun  bir  süre  sağlayan  hikâyeler;  bunlar  çokluk 
kahramanlarının 
hayatlarından 
uzunca  bir  süreyi  (aşk 
hikâyelerinde)  ya  da  kısa  bir  sürenin  çok  maceralı  bir 
dönemini  (Köroğlu  kollarında) 
konu 
edinmişlerdir;  bu 
çeşitten  büyük  hikâyelerin  anlatılması  b ir  gece  ( 3 - 4   sa­
atlik  bir  oturum)  den  5,  hatta  7  geceye  kadar  sürebilir.
Konuları  bakımından  hikâyelerin  kümelenmesi  şöy- 
ledir:  1)  Sevgi  hikâyeleri.  Bütün  yönleriyle  âşık  geleneği­
nin  özelliklerini  en  iyi  gösteren  yaratmalardır  bunlar.  İki 
alt-kümeye  ayrılırlar:  a)  Gerçekten  yaşadıkları  kesinlikle 
bilinen,  ya  da  yaşamış  olduklarına  inanılan  «âşık»  ların 
(halk  şairlerinin)  romanlaşmış  hayatlarını  anlatan  hikâ­
yelerin  içinde  baş  kahraman,  «âşık»  kişiliğiyle  sürdürür 
bütün  macerasını;  metni  süsleyen  şiirler,  maceraları  an­
latılan  âşıkın  kendi  şiirleri  diye  kabul  edilir.
Âşık  Garip,  Ercişli  Emrah,  Kerem,  Karacaoğlan,  Tu- 
farkanlı  Abbas,  Kurbanı  v.b...  pek  çok  tanınmış  âşıkların 
hayatları,  bu  çeşitten  hikâyeler  içinde 
anlatılmıştır;  ya­
kın  bir  çağda  yaşamış  olan  Sümmânî’nin 
(1862  -  1914) 
yaşamının  kimi  dönemleri  hikâye  biçimine  sokulup  an­
latılıyor;  yaşayan  âşıklardan  Şarktşlalı  Ali  İzzet 
(doğu-
Soru  2 3 :   Halk  hikâyeleri  nasıl  çeşitlenir?
57

---

mu  1902)  kendi  maceralarının  bir  bölüğünü,  bu  çeşit  an­
latı  yaratmalarını  örnek  edinip 
kendi  şiirleriyle  (ara  sı­
ra  başka  âşıklarınkinden  de 
katmalarla) 
süsleyerek 
«kitap  etmiş»  tir.  b)  Kahramanlarını, 
«âşık» 
( =   şair) 
olmayan  kişiler  arasından  seçen  hikâyeler.  Bunların  ko­
nuları  çeşitli  kaynaklardan  gelmedir: 
bir  halk  masalın­
dan,  hikâyeyi  düzen  âşıkın  çevresinde  geçmiş  ve  toplum­
da  iz  bırakmış  herhangi  bir  olaydan,  halk 
içinde 
çok 
okunan  «tarih»  ( =   menkabe),  ya  da  «Binbir  Gece»  çe­
şidi  hikâye  •kitaplarından...  Birçok  hallerde  bu  tipten  an­
latıların  kaynakları  ve  kahramanların 
gerçek 
kişilikleri 
üzerine,  araştırmaların  bugünkü  durumunda,  kesin  bir 
yargı  ileri  sürmek  mümkün  değildir; 
çoğu  kez  gerçekçi 
ayrıntılarla  hayal  ürünü  öğeler  (belli  masal, 
efsane  te­
maları  ve  motifleri,  ya  da  hikâyeyi  düzenin  beylik  örnek­
lere  bakarak  uydurdukları)  kaynaşmış  durumdadır. 
Elif 
ile  Mahmud,  Arslan  Bey,  Yaralı  Mahmud,  Sevdâger  v.b. 
yaratmaları  bu  kümeden  hikâyelere  örnek  diye  sayabiliriz. 
Ama,  meselâ  bu  bölüğe  giren  Tahir  ile  Zühre  hikâyesin­
deki  Tahir’i  kimi  Doğu-Anadolu  âşıkları,  yaşamış  bir  şair 
sayarlar;  gene  bu  kümeden  sayılan  Asuman  ile  Zeycan’ın 
erkek  kahramanı  Asuman'ın  yakın  zamana  kadar  Erzin­
can'da,  ve  onun  sevgilisi  Zeycan’ın  babası  Kaleli  Bey’in, 
Erzincan  yakınındaki  Çimin  köyünde  türbeleri  gösterilirdi.
2)  Kahramanlık  H ikâyeleri:  Bunların  başında  Köroğ­
lu  kolları  gelir. 
Doğu - Anadolu'nun  kimi  hikayecilerine 
göre  Köroğlu  hikâyeleri  24  kol  tutarındadır;  onların  kanı­
sınca  eskiden  Köroğlu'nun  keleşleri  (yani,  ünlü  beyleri, 
yoldaşları)  sayısınca,  değişik  söylentilere  göre  366,  700, 
ya  da  777  kol  anlatılırmış.  Hikâyeciler  bize  o  bölgede  21 
ayrı  kolun  adlarını 
saydılar  ve  metinlerini  yazdırdılar. 
Anadolu  ve  Anadolu-dışı  bütün  anlatmalarda,  sadece  kol­
ların  adlarına  dayanırsak  bu  sayı  34'e  çıkar;  ama  bu  tam 
gerçeğe  uymaz;  çoğu  kez  bilinen  bir  hikâyedeki  yer  ve  kişi
58

---

adları  değiştirilerek  «yeni  bir  kol»  anlatıldığı  olur. 
Yer 
ve  çağ  değiştikçe,  hikâyeciler  ufak  tefek  eklemeler  ve  iş­
lemelerle,  aynı  bir  temayı  ayrı  kahramanlara  uygulaya­
rak  «yeni  bir  kol»  düzenlemiş  sayarlar.  Gerçekten  birbi­
rinden  ayrı  temalar  üzerinde  işlenmiş,  örgülenmiş  kolla­
rın  sayısı  Türkiye'de  ve 
Türkiye  dışında 
(Azerbaycdn, 
Türkmenistan,  Özbekistan,  Kazakistan  ve  Güney  Sibir­
ya’daki  türk  aslından  uluslarla,  Gürcüler,  Ermeniler,  Ta- 
cikler, 
Kürdler  gibi  dilleri  türkçe  olmayan  topluluklar 
içinde)  yaygın  bütün  Köroğlu 
hikâyelerinin 
karşılaştır­
malı  incelenmesi  sonunda  meydana  çıkacaktır;  bu  iş  de 
henüz  yapılmamıştır.
Kahramanlık  konularını  işlemiş  hikâyeler  kümesine 
bir  de,  Köroğlu  hikâyesinin  bir  devamı  sayılanlar  girer; 
bunlardan  iki  tanesini  biliyoruz: 
Celâli  Bey  ile  Mehmed 
Bey,  bir  de  Kirmanşah. 
Birincisi,  Köroğlu’nun 
keleşleri 
dağıldıktan  sonra  İran’a  sığınan  Celâli  Beyin  oğlu  Meh­
med  Beyin  yiğitlik  ve  sevda  macerasıdır;  İkincisinin,  Kör­
oğlu  çemberiyle  ilgisi,  hikâyenin  kahramanı  olan  delikan­
lının  başı  bunaldığı  bir  anda  yardımına  Köroğlu’nun  Mo- 
ğan  çölünü  yurd  edinmiş  eski  yoldaşı  Koca  Arab’ın  koş­
ması,  onu  sevdiğine  kavuşturmasıdır. 
Manas  destanını, 
Manas’ın  oğlu  Semetey'in  ve  onun  oğlu  Seytek'in  mace­
raları  ile  sürdürme  çabasının  başka  bir  örneğini,  Köroğlu- 
nun  keleşlerini  onun  «devrânı»  geçtikten  sonra  yeniden 
sahneye  çıkarmanın  bir  yolunu  bulan  ve  böylece  Köroğlu 
çemberine  yeni  halkalar  ekleyen  Anadolu  âşıklarının  bu 
yaratmalarında  görüyoruz.
Kahramanlık  konuları  işlemiş 
anlatılar 
kümesine, 
âşıkların  tanımlamalarına  uyarak,  daha  birçok  hikâyeleri 
katabiliriz;  bunlardan  12  tanesini,  1946’da  yazdığımız  ki­
tapta  (Ha'k  hikâyeleri  ve  Halk  hikâyeciliği,  s.  29)  say­
mıştık.  Âşık - hikâyeciler,  içinde  kavga-döğüş  geçen  an­
latıları  bu  kümeye  so ka rla r:  Şah  İsmail,  Bey  Böyrek,  v.b.
59

---