Türk halk edebiyatı prof, pertev naili boratav

Soru  2 5 :   Çağımızda  sözlü  gelenekte  halk  hikâ­
yeleri  nerede  ve  nasıl  yaşıyor?
Bugün  Türkiye’de  halk  hikâyelerini  anlatma  gelene­
ğinin  canlı  olduğu  yerler,  Sivas'tan  başlayarak  doğuda 
kalan  iller  ile  (özellikle  Erzurum,  Kars,  Artvin),  güney  ve 
güney-doğuda,  Toros’larda  ve 
Çukurova’da, 
Türkmen 
boylarının  yerleştirildikleri  bölgelerde  Maraş,  Adana,  Ga­
ziantep  illeridir.  Buralarda  öteden  beri  sözlü  hikâye  ge- 
leneğ;nin  güçlü  olduğu  anlaşılıyor.
Kuzey-doğuda,  geleneğin  en  verimli  olduğu  Kars  böl­
gesinde  ağız  ve  konu  özelliklerinin  belirlendirdiği  başlıca 
üç  üslûp  yürürlüktedir:  Güney  Kafkas  Azerbaycan  göç­
menlerinin  «terekeme»  üslûbu,  İran - Azerbaycanı  aslın­
dan  hikâyelerin  «acem»  üslûbu,  bir  de  «yerli»  üslûp.  Gü- 
ney-doğu  Anadolu’daki  hikâyelerde  ise  göçebeliği  çok  ya­
kın  zamanda  (XIX’uncu  yüzyılın  başlarından  bu  yana)  bı­
rakmış  olan  Türkmenlerin,  konuya  ve  söyleyişe  kattıkları 
özellikler  göze  çarpar.
Hikâyeler  düğünlerde,  uzun  kış  geceleri  köy  odala­
rında,  şehir  ve  kasaba  çevrelerinde  de  ramazan  geceleri 
kahvelerde  anlatılır. 
Ünlü  hikâyeci-âşıklar  uzun  çıraklık 
devresinden  sonra  hikâyeciliği  sanat  edinmiş  kimselerdir; 
sanatlarının  karşılığında,  ücret  ya  da  çeşitli  bağışlarla 
geçimlerini  sağlarlar;  kahvelerde  anlatan  âşıklar  kahve­
ci  ile  — ramazan  dönemi  ise  çokluk  aylığına—   pazarlık 
edip  ücret  keserler.
Gelenek,  hikâye  türkülerinin  sazla  çağrılmasını  ge­
rektirdiği  için 
anlatı  âşıkın  çeşitli 
müzik  gösterileriyle 
şişirilir.  — Saz  çalmasını  bilmeyen,  bununla  beraber  türkü­
leri  özel,  değişik  ezgileriyle  söyleyen  hikâyeciler  de  var­
dır;  bunlar, 
türkülerin  geldiği  yerlerde,  ellerindeki  değ­
neklerle,  saz  çalıyormuş  gibi  yaparlar; 
bunu  «değnek 
tutma»  denir.—   Kars'  bölgesinde,  asıl  htkâyenin  konusu­
63

---

na  girmeden  önce,  hikâye  ile  ilgisiz  bir  sıra  türkü,  des­
tan,  divanî,  tekerleme,  v.b.,  her.  biri  özel  ezgili  şiirlerin 
söylenmesi  bir  kural  olmuştur.  Gerek  oturumun  bu  «ha­
zırlık»  döneminde,  gerek  anlatıya  girildikten  sonra  söy­
lenen  türkülerin  dokunaklı  yerlerinde,  coşkuya  gelen  gü­
zel  sesli  dinleyiciler  arasından  konu  ile  ilgili  türküler, 
mâniler,  bayatılar,  v.b.  ile  âşıka  karşılık  verenler,  gös­
teriye  katılaniar  da  olur. 
Oturumun 
ortasında,  hikâye 
uzun  ise  daha  ertesi  geceler  oturumların  başında,  son  ge­
ce  de  hikâye  bağlanırken  söylenmesi  âdet  olmuş,  bazıları 
dinleyicilerle  karşılıklı  konuşmaları  da  gerektiren,  şaka­
laşma  niteliğinde  katkılar  da  anlatıyı,  konu  ile  doğrudan 
doğruya  ilgisi  olmaksızın,  uzatıp  yayma,  çeşitlendirip  süs­
leme  olanağını  sağlar.  Bütün  bu  olgular  göz  önünde  tu ­
tulursa  hikâyelerde  asıl  anlatı 
örgüsü 
diyebileceğimiz 
olayların  söylenmesi,  süre  olarak,  oturumun  bütünü  için­
de  oldukça  kısa  bir  boyuta  iner;  örneğin,  uzun  hikâye­
lerden  biri  sayılan  Celâli  Bey  ve  Mehmed  Bey'in,  hikâye 
dışı  öğelerinden  arınmış  metni,  Poshoflu  Müdâmî  anlat­
masında  (bk.  P.  Boratav,  Halk  Hikâyeleri  ve  haîk  hikâ­
yeciliği,  s.  260  -  297)  büyücek  formada  37  kitap  sahifesi 
tutuyor.
Halk  hikâyelerinden  günümüzde  yaşayanların  kesin 
sayısını  vermek  güçtür;  1946’lardan  bu  yana  derleme  ve 
yayınlamaların  tam  bir  sayımı  yapılmamrştır.  1839’dan 
1946’ya  kadar,  bizim  derlediğimiz  ve  dertlettiğimiz  me­
tinlerin  sayısı:  20’si  Köroğlu  kolu  olmak  üzere  67  idi;  bu 
sayıya 
«variante»  lar  girmez.  1946’da  yayınladığımız, 
yukarda  adı  geçen  kitapta,  adları  bilinmekle  beraber  he­
nüz  derlenmemiş,  Doğu-Anadolu  bölgesinden  62  (a.g.e., 
s.  22  -  24),  Güney-doğudan  20  (a.g.e.,  s.  212)  hikâyelik 
birer  liste  vermiştik. 
1946’dan  bu  yana  oldukça  önemli 
sayıda  derlemeler  yapıldığını  biliyoruz:  İlhan  Başgöz'ün 
bu  konuda  doktora  tezi  (özeti  «Journal  of  American  Folk­
64

---

lor»,  c.  65,  1952,  s.  331  -  339’da)  için  derlediği,  VVolfram 
Eberhard'ın  1951'de  Güney-doğudaki  derlemeleri 
(Mins- 
strel  tales  from  Southeastern  Turkey,  Berkeley  1955), 
gene  İlhan  Başgöz’ün,  Ankara  Millî  kütüphanesi  için  ses 
makinesine  aldığı 
hikâyeler, 
Erzurum 
Üniversitesinin 
genç  asistanları  Muhan  Bâtl'nin,  Fikret  Türkmen'in,  Ensar 
Aslan’ın,  Mehmet  Akahn’m  Erzurum'daki  derlemeleri  bun­
lardandır.
Soru  2 6  :  Halk  hikâyelerinin  kitaba  ğeçmesi  na­
sıl  oluyor?
Eskiden  taşbasması  olarak,  daha  sonraları  da  matbaa 
harfleri  ile  yayınlanan  hikâyelerin  sayısı  15  kadardır. 
Bunların  1928  harf  devriminden  sonra  da  lâtin  harfleri  ile 
basılıp  yayınlanmaları  süre  gitmiştir;  bu  tarihten  sonra, 
baskı  sayılarının  arttığından  şüphe  edilemez.  15  eski  hikâ­
yeye,  1928'den  sonra  yenileri  katılıyor;  bunlar  doğrudan 
doğruya  sözlü  gelenekten  derlenmiş  ve  eski  hikâyelerin 
basım  ve  dağıtım  tekniklerini  benimsemişlerdir:  Sürmeli 
Bey,  Sümmâni  ile  Gülperi,  Bey  Böyrek  hikâyeleri  bu  ara­
da  örnek  olarak  sayılabilir.  Gerek  bu  yeni  hikâyelerde, 
gerek  eski  hikâyelerin  yeni  yayınlarında  günümüze  doğru 
gittikçe  artan  bir  modernleşme  eğilimi  göze  çarpar.
Hikâyeler  ilk  bir  dönemde,  okuma  bilenlerin  okuma­
ları  ve  yakın  çevrelerine  dinletmeleri  olanağını  sağlamak 
için,  hikâyeci-âş:kların  ağzından,  şüphesiz  sözlü  gelenek­
teki  anlatmalara  baka  kısalmış  olarak,  yazıya  geçmiştir; 
bu  işleme  sözlü  geleneğin  zayıflamağa  başladığı,  ya  da 
hikâyeci-âşıkların  sık  ve  sürekli  olarak  sanatlarından  hal­
kı  yararlandıramadıkları  yerlerde  baş  vurulmuş  olmalıdır. 
İkinci  dönem,  bu  yazmaların  taşbasma  tekniğiyle  basıl­
masıdır.  Üçüncü  de,  hikâyelerin  matbaa  harfleriyle  (il­
65

---