Türk halk edebiyatı prof, pertev naili boratav
Yüklə 4,33 Mb. Pdf görüntüsü
|
nin bütün üslûp ve kuruluş kurallarına harfi harfine uy muştur (örneğin, kendinden 3'üncü şahısla bahsetmesi gibi.) Müdâmî de mektep görmüş bir âşıktır; hikâyeleri düzenlerken yazıya, daha çok belleğine yardımcı bir araç olarak baş vururdu. 1940-1941 kışında, Kars'ta bizim kendisine verdiğimiz bir konuyu (Ali Şir Nevâî'nin bir aşk macerasını anlatan ve «Ülkü» dergisinde yayınlanmış bir menkabeyi) gelenekteki örneklerine uygun türkülü bir halk hikâyesi haline sokarken şöyle davranmıştı: hi kâyenin içinde, uygun yerlerine yerleştireceği türküleri bir deftere yazmıştı; bu iş bittikten sonra hikâyenin tamamı nı, hem ana çizgileriyle değişmeden kalan nesir bölü münü, hem de hikâyeyi süsleyen türküleri, tıpkı dağarcı ğındaki başka hikâyeler için izlediği yöntem ve üslûpla ve saz çalarak söylemişti; sırası geldikçe türkülerde ya nılmamak için arada bir defterine bakıyordu; nesir-anlatı bölüğünü ise ufak tefek ayrıntılarla zenginleştiriyordu. Öyle kestiriyoruz ki, hikâye «musannif»i âşıklar sa dece hikâyelerin nazım parçalarının yaratıcılarıdır. Nesir bölümü için onları derleyici, işleyici, süsleyici ve anlatıcı diye nitelendirmek yerinde otur. Hikâyenin bu bölümü için onların başlıca üç kaynakları vardır: 1) her çeşiten yazma-basma metinler: menkabe ki tapları, Tabarî benzeri eski tarihler, biyografya eserleri, «Binbir Gece», «Tutinâme» gibi anlatı türünde «classique» olmuş kitaplar; 2) sözlü gelenekte yaşayan masallar, menkabeler, efsaneter; 3) gerçek hayatta geçmiş ve hal kın belleğinde derin iz bırakmış kahramanlık, kabadayılık eylemleri, sevda maceraları gibi olaylar. Hikâyeci-âşık anlatısının üslûbuna ve havasına en uygun düşecek yer ve kişi adlarını uydurur; konu günlük hayata ve çevrenin alışkanlıklarına pek uygun ve bu yüzden de fazlaca «bey lik» görünüyorsa, bu uydurmalarla olayları uzak bir geç 69 mişe ve masallık bir ülkeye göçürmüş olur. Eğer konu bir kitaptan alınmışsa adlar değiştirilir; böylece hikâye ye âşık kendi damgasını vurmuş, onu kendi anlatı gelene ğinin içine yerleştirmiş sayar. Âşık-hikâyecinin, daha es kiden yazılıp anlatmaları düzenlenmiş, (hatta basılmış) yaygın hikâyeleri blie, nesir ve nazım bölümlerinde ken di keyfine göre değiştirip yenileştirdiği de oluyor. Tahir ile Zühre gibi bazı eski hikâyelerin ayrı ve birbirinden uzak bölgelere özgü anlatmalarının, hem nazım hem de nesir bölümlerinde büyük farklılıklar göstermelerinin ne denini bu olguda aramak gerektir. b) «Musannif»i (düzenleyicisi) bilinmeyen hikâyelerin oluşumunu da bundan öncekilere kıyaslama yoliyle açık lıyoruz. Bunlardan kahramanları halk şairleri (Kerem, Garip, Ercişli Emrah, v.b...) oldukları içm «romanlaşmış âşık biyografyaları» kümesine giren hikâyelerin nazım bölümleri, hiç olmazsa hikâyenin oluşumunun ilk aşama sında ve önemli ölçüde, hayatı anlatılan şairin kendi şiir lerinden meydana gelmiştir; nesir bölümleri ise hikâyeci- âşıkların (romanlaşmış biyografyayı hikâye biçiminde dü zenlemeyi ilk düşünmüş olandan başlayarak) hikâyenin kahramanı olan âşıkın gerçek biyografyasında yer alan, ya da onun adı etrafında, daha o hayatta iken oluşmağa başlayan menkabelerde ona mal edilen fıkralar, duygu landırıcı sahneler, garip maceralar, v.b. ne varsa derleyip bir plana göre sıraladıkları anlatı öğelerinden meydana gelmiştir. Ama, düzenleyici âşık sadece bu hazır gereç leri bir araya getirmekle yetinmez; kahramanının gerçek ya da menkabeleşmiş biyografyasını yabancı öğelerle de, çoğu kez bilerek, zenginleştirir. Bu eklemeler anlatıcının kendi uydurduğu, ya da çevresindeki gelenekler dağarcı ğından aldığı olaylar, kişiler, maceralardır. Hikâyenin kahramanı olan âşıkın romanının çatısını kurmak için dü zenleyicinin derlediği anlatı gereçlerinin önemli bir bölü ğü, maceraları anlatılan âşıkın şiirlerinin yorumlanması 70 ve açıklanması niteliğinde olaylardır, örneğin, Karaca oğlan ile İsmikân Sultan hikâyesine, Karacaoğlan'ın bir kargışı üzerine İsmikân Sultan’ın deva bulmaz bir derde uğrayıp ıssız bir yere atılmasını anlatan bölümü katan «musannifsin, şair Karacaoğlan’ın şiirleri içinde bulu-narî ünlü «kargış»tan esinlenmiş olduğunda şüphe yoktur; hi kâyenin o bölümünü (nesirli anlatıyı) hikâyeci-âşık bu şi irin yorumlanmasına girişerek yaratmış, ve şiiri de tam oraya yerleştirmiştir. Âşıkların biyografyaları dışında çeşitli konulardan iş lenmiş, «musannifai bilinmeyen ( = anonim) hikâyelere gelince; bunların yaratılmasında izlenen yol yukarda a) paragrafında incelediğimiz anlatılarınki ile (yani mu sannifleri belli olanlarınki ile) aynıdır; burada da hikâye nin düzenleyicisi aynı zamanda hem şiirleri yaratan, hem de öğeleri çeşitli kaynaklardan gelme nesirli anlatı bölü münü evirip çevirip işleyen ve bir bütün haline getirdik ten sonra anlatan sanatçıdır. Tek fark, bu yaratma-dü- zenleme işini yapan sanatçının adının bilinmemesidir. Bu ise bir bakıma önemli bir farktır: yaratıcılarının bilinme mesi bunların ötekilerden çok daha eski olduklarına işa ret eder; hem de daha bir «orta malı» sayılmalarına yol açar; bu yüzden de onlar, şiir bölümlerinde olsun, nesir bölümlerinde olsun daha çok değişikliklere uğrarlar, bir birinden uzaklaşmış pek çok çeşitlemeleri ( = variante’- ları) meydana gelir. Şu noktaya parmak basalım: yukarıda gözden geçir diğimiz bütün hallerde hikâyeler 1) anlatıcı-âşıkların, bi rinin başladığını ötekinin sürdürmesi yolu ile, birbirini ta mamlayıcı ortak ve sürekli emeklerin sonucu meydana gelmiş ürünlerdir; «musannif»i belli bir hikâyeyi dahi bü tünü ile bir tek kişinin malı saymak mümkün değildir; 2) hikâyelerin şiir bölümleri, birey-yaratıcılara mal edile bildikleri için, nesir bölümlerine bakarak daha az değiş ken, daha çok kararlı, oturaklı ürünlerdir. 71 Yüklə 4,33 Mb. Dostları ilə paylaş:
|