Türk halk edebiyatı prof, pertev naili boratav

rını  aşan  bir  halk  bilgesidir.  Onun  adına  mal  edilen  fık­
ralar  yalnız  türk  dilinin  konuşulduğu  yerlerde  değil,  Türk­
lerle  uzaktan  yakından  ilişki  kurmuş  birçok  ülkelerde  de 
yayılmıştır.
Geleneğe  göre  Nasreddin  Hoca’nın  doğduğu  yer  Es­
kişehir'in  güneydoğusundaki 
Sivrihisar 
kasabasının  bir 
köyüdür;  Akşehir'de  ömrünün  uzun  bir  dönemini  geçirmiş, 
orada  ölmüştür.  Bu  şehirde  türbesi  vardır.  Türbesinde  bu­
lunmuş  bir  mezar  taşı  ile  bir  kitabede  ölüm  tarihi  386  ola­
rak  gösterilmiştir.  Bazı  fıkralarda  onun  Selçuklular  çağın­
da  yaşadığının  anlatılmış  olması  gözönünde  tutularak  yu­
karıdaki  tarihi  tersine  okuyup  683  ( =   1284/85)  olarak  dü­
zeltmek,  ve  böylece  Hoca’nın  yaşadığı  çağı  Xlll'üncü  yüz­
yıla  çıkarmak  denenmiştir.  Kimi  fıkralar  ise  onu  XV'inci 
yüzyıl  başında  Anadolu'yu  istilâ  etmiş  olan  Aksak  Te- 
mür  ile  çağdaş  gösterirler.  İbrahim  Hakkı  Konyalı,  Ho- 
ca'nın  türbesindeki  bir  sütunda  orayı  ziyarete  gelmiş  bir 
askerin  796  (1393) 
tarihini  taşıyan  bir  yazısını  görmüş 
(bk.  bu  yazarın,  Akşehir,  Nasreddin  Hoca’nın  şehri,  İstan­
bul  1945,  s.  472);  bu,  gerçekten  l'inci  Bayezid  çağından 
kalma  bir  yazı  ise  Nasreddin  Hoca’nın  Temür  istilâsından 
önce  ölmüş  bulunduğuna 
bir  tanık  sayılır.  —   Hoca'nın 
Selçuklular  çağında  yaşamış,  ve  mezar  taşındaki  tarihin 
düzeltilmiş  şekli  olan  683  ( =   1284/85)  te  ölmüş  olabile­
ceğini  destekleyen  başka  belgeler  de  vardır.  Birincisi;  ya­
kın  zamanlarda  Sivrihisar’da  bulunan  bir  mezartaşı;  ora­
da  «Hoca  Nasreddin’in  kızı  Fâtıma»  adlı  bir  kadının  727 
( =   1326/27)  de  öldüğünü  bildiren 
bir  kitabe  yazılıdır. 
— Daha  sonraki  bir  tarihten,  ama  gene  de  önemli  ikinci  bir 
belge  de,  XV’inci  yüzyılda  yazılmış  Saltuknâme’dir;  ora­
da  Hoca  ile,  ve  Hoca’nın  karısı  ile  Sarı  Saltuk’un  Akşehir'­
de  buluşmalarına  değgin  bilgiler  veriliyor  (bk.  Abdülbâ- 
kî  Gölpınarlı,  Nasreddin  Hoca,  İstanbul  1961,  s.  11;  Fahir 
İz,  Türk  edebiyatında  nesir,  I,  İstanbul  1964,  s.  317,  318).
95

---

Bu  kaynağa  göre  Nasreddin  Hoca,  1268/69’da  Akşehir’de 
ölmüş  olan 
Seyid  Mahmûd  Hayranî'nin 
müridi  idi.  — 
Üçüncü  önemli  belge:  1257  ve  1266/67  tarihli  iki  vakfiye­
de  Nasreddin  Hoca  adlı  bir  şahidin  adı  anılmış  olması­
dır;  bu  vakfiyelerden  birincisi 
Seyid  Mahmûd’a  değgin­
dir.
Bütün  bu  verilere  dayanarak,  gelenekten  gelme  bir 
bölük  anlatmalarla 
türbesinin  canlı  tanıklığında  büyük 
bir  gerçek  payı  bulunması  ve  Nasreddin  Hoca’nın  X lll’~ 
üncü  yüzyılda  Sivrihisar  topraklarında  doğmuş,  Akşehir'de 
yaşamış  ve  ölmüş  bir  kişi  olması  gerektiği  sonucu  çıkar 
kanısındayız.
Onun  nükteli  sözleriyle  ve  garip  davranışlariyle  ün 
kazanmış  bir  kişi  olduğunu  belirten  en  eski  kaynak  yu­
karıda  değindiğimiz  Saltuknâme'dir; 
bu  eserin  tanıklı­
ğına  göre,  Hoca’nın  fıkra  kahramanı  çehresi  XV’inci 
yüzyıldan  başlayarak  belirmiş  demektir.  —   Daha  sonra, 
XVI'ncı  yüzyıl  başlarında  yazıtmış  bir 
«lâtifeler  kitabı» 
(Lâm’î  Çelebi  ile  oğlunun  kalemlerinden  çıkmış  eser),  Ho­
ca  üzerine  anlatılmış  dört  hikâye  aktarmıştır.  —   Hoca’- 
nın  fıkralarını  derlemiş  en  eski  kitap,  bugünkü  bilgileri­
mize  göre,  XVI’ncı  yüzyılın  sonlarında  yazılmış  ve  içinde 
43  hikâye  bulunan  eserdir  (Oxford,  Bodleien  kitaplığı  yaz­
maları,  no.  Or.  185).
Şunu  da  unutmamak  g e re k ir:  Nasreddin  Hoca'nın 
vatanı  sayılan  Sivrihisar'ın  halkı,  Saltuknâme’nin  yazıl­
dığı  XV’inci  yüzyıldan  başlayarak, 
saflıkları,  tuhaflıkla­
rı  ile  ün  almış  insanlardı;  Paris  Bibliotheque  Nationale’- 
indeki  tarihsiz  bir  yazma  fıkra 
kitabında  5  hikâye  de 
Sivrihisarlıların  tuhaf  hallerini  anlatır. 
Böylece 
başka 
bir  sorun  daha  ortaya  çıkıyor:  acaba  Sivrihisarlıların  bu 
ünleri  içlerinden  Nasreddin  Hoca’nın  çı-kmış  olmasından 
mı  geliyor?  Yoksa  Nasreddin  Hoca  tuhaf  hikâyelerin  kah­
96

---

ramanı  olarak  yaygın  ününü  bu  tuhaf  insanların  yurdu­
d a n   kasabada  doğmuş  olmasına  mı  borçludur?
Biz,  her  iki  yönden  açıklamada  da  birer  gerçek  pa­
yı  bulunduğu  kanısındayız; 
çünkü 
Nasreddin  Hoca'n:n 
nükteci  ve  bilge  ünü  de,  onun  doğum  yeri  olan  Sivrihisar 
insanlarının  tuhaflıkları  ve  saflıkları  üzerine  anlatılanlar 
da  eski  kaynaklara,  tâ  XV'inci  yüzyıla  çıkıyor;  Hoca'nın 
hikâyelerinde  «hazırcevaplık,  nükte,  sağduyu»  ile  «saf­
lık  ve  tuhaflık»  öğeleri 
birbirine  sıkı  sıkıya 
bağlıdırlar, 
ve  bunlar  tümiyle  Nasreddin  Hoca'nın  halk  bilgesi  kişili­
ğini,  yani  onun  fıkralarının  ayırd  edici  niteliğini  meydana 
getirirler.  Epey  eski  bir  tarihten,  belki  de  Hoca'nın  ölü­
münden  az  sonra  başlayarak  Sivrihisarlılar  üzerine  anla­
tılan  hikâyelerle  Hoca'ya  mal  edilen  fıkralar  birbiriyle  kay­
naşmış,  ve  giderek  —   Hoca'nın  kişiliği  ağır  bastığı  için 
—   sade  Sivrihisarlılar  üzerine  anlatılanlar  değil,  türk  mi­
zah  yaratmalarının  büyük  toplamı  da  onun  ünlü  adı  etra- 
ıinda  çevrelenmiş  olmalıdır.
Soru  4 3 :   Nasreddin  Hoca  fıkralarının  masal  in­
celemelerinde  yeri  ve  Önemi  nedir?
Nasreddin  Hoca  fıkraları  çok  büyük  bir  yayılma  gü­
cü  göstermişlerdir:  doğu  Türkistan’dan  Macaristan'a,  gü­
ney  Sibirya’dan  kuzey  Afri-ka'ya  kadar  bu  halk  tipi  üze­
rine  hikâyeler  anlatılır.  Çok  kez  onun  adı  arap  memle­
ketlerinde  fıkra  tipi  olan 
Cuhâ'nın  adı  ile  karıştırılmış, 
birinin  hikâyelerinin  ötekine  mal  edildiği  olmuştur;  o  ka­
dar  ki,  halk  için  düzenlenmiş  arapça  bir  fıkra  kitabı  «Ho­
ca  Nasreddin  Efendi  Cuhâ'nın  lâtifeleri»  başlığı  ile,  Nas­
reddin  Hoca  ile  Cuhâyı  aynı  bir  kişi  gibi  gösteriyor.  Nas­
reddin  Hoca,  hikâyelerinin  dolaştığı  diyarların  kendi  ev­
lâdı  sayılmıştır,  oralar  halkınca;  adı  kimi  kez  zor  tanınır 
biçimlere  sokulmuş,  Türkiye'de  de  hikâyeleri  anlatılırken
97

---