Türk halk edebiyatı prof, pertev naili boratav

rinde  pek  titiz  davranmadıkları,  İslâmın  bütün  «âdâb  ve 
erkânını»  harfi  harfine  uygulamayı  bilmedikleri  için  bu 
konularda  anlatılan  hoş 
maceraların 
kahramanları  ol­
muşlardır.  Öte  yandan  Yörükler  gibi,  köylüler  de  şehirli 
halkın  uydurması  hikâyelere  konu  olurlar;  bunlarda  köy­
lülerin  kabalığı,  cahilliği,  saflığı  alaya  alınmıştır.  Çok 
eski  çağlardan  beri,  Anadolu’da  şehir  toplumunda  «Türk» 
sözü  köylü  anlamına  kullanılırdı  ve  şehir  halkının  köy­
lüler  üzerine  eğlendirici  hikâyeleri  pek  yaygındı;  bun­
ların  en  eskilerini  Mevlâna’nın  Mesnevî’sinde  buluruz.
Farklı  «kavmî» 
(«ethnique»)  asıllardan  toplulukla­
rın  birbirleri  üzerine,  ya  da  herhangi  bir  bölge,  bir  kasa­
ba,  bir  köy  halkının  başka  bir  bölge,  bir  kasaba  ya  da  bir 
köy  halkı  üzerine  anlattıkları  hikâyeler  de  ay-rı  bir  çeşit 
meydana  getirirler;  bunlar,  bir  toplumun  kendinden  ol­
mayanları,  onların  saflıklarıyle,  tuhaflıklorıyle  alay  edip 
gülme  amaciyle  uydurulan  hikâyelerdir:  Anadolu'nun  bir­
çok  bölgelerinde  komşu  köyler  kurmuş  olan  türk  asıllı 
topluluklarla,  Laz,  Çerkeş,  «Muhacir»  halkın  birbirleri  ile 
şaka  eden  hikâyeleri,  ya  da  adı  çıkmış  bazı  köy  veya  ka­
saba  halkı 
(Örneğin:  Andavallılar, 
Karatepeliler,  v.b.) 
için  anlatılanlar  gibi.  Çoğu  kez  aynı  bir  hikâyeyi  örneğin 
Çankırılı'nın  AnkaralI  üzerine, 
AnkaralInın  da  Çankırılı 
üzerine  anlattığı  olur.  Bu  tip  hikâyelerden  bir  kümesi  de 
çok  eskiden  Sivrihisarlılar  üzerine  anlatılırdı.  Sivrihisarlı- 
lar  sonradan,  herhalde  hemşehrileri  Nasreddin  Hoca'nın 
ünü  baskın  çıktığı  için,  saflıklarıyle  ve  acayip,  şaşırtıcı 
işleriyle  alay  edilen  fıkra  tipi  niteliklerini  yitirmişlerdir.
Bu  hikâyelerin  heosini,  ilk  edini'en  izlenime  aldana­
rak,  «br  zümre  halkının  başka  bir  zümreden  olanları  ala­
ya  alıp  küçültme»  amaciyle,  ve  «düşman»  tarafın  yarat­
maları  saymak  yanlış  olur;  çoğu  kez  bunlar  alay  konusu 
olan  toplumun  bir  çeşit  «meydan  okuma»sı  anlammi  alır.
100

---

Dikkat  edilirse  bu  tip  hikâyelerin  pek  çoğunda  «alay  ko­
nusu»  sanılan  kişinin  «alay  eden» 
durumunda  olduğu 
fark  edilir;  o  anlatıları  yaratan  ve  yayanların  da,  onlarda 
anlatılan  kişilerin  kendileri  oldukları  çok  kez  görülmüş  bir 
olgudur.  Bu  hikâyelerdeki  mce  şakanın,  zekice  nüktenin 
tadı  da,  görünüşleri  ile  gerçek  anlamları  arasındaki  bu 
uzlaşmaz  sanılan  çelişkiden  gelir.
Soru  4 5 :   Yalanlanmalı  masalların  öteki  masal­
lardan  farkları  nelerdir?
Milletlerarası  katalogda  1875  ile  1999  no.lar  arasın­
daki  tipler,  türk  masal  katalogunda  da  358  ve  363  no.lılar 
bu  bölükten  anlatı  ürünlerine  örneklerdir.  Bunlar  çoğu 
kez  bir  «yalan  yarışması»  şeması  gösterirler:  en  olma­
yacak,  en  şaşırtıcı  yalanı  söyleyen  bir  mükâfat  kazana­
cak,  ya  da  bir  sınamayı  başarıyla  sonuçlandırmış  sayıla­
caktır.
Yalanlamaların  üçüncü  şahısla,  masal  gibi  anlatılan­
ları  olduğu  gibi  birinci  şahısla  (yani  masalcının  kendi 
başından  geçmiş  bir  macera  biçiminde)  söylenenleri  de 
vardır;  o  zaman  yalanlamalı  masal  yukarda  (bk.  soru  34) 
incelediğimiz  «tekerleme»  ye  dönüşmüş  demektir.  Bun­
lara  bizim  tekerleme  üzerinde  incelememizde  (Le  «Te­
kerleme»,  Paris  1963,  no.  50,  51  E,  51  İ,  51  J,  53)  örnek­
ler  vardır.  Tekerleme  biçiminde  anlatılmadıkları  zaman 
yalanlamalı  masallarda,  bir  yerden  sonra  masalcının  ora­
ya  kadar  üçüncü  şahısla  anlattığı  macerayı,  sözü  kişi­
lerden  birine  vererek  birinci  şahıslı  bir  anlatıya  çevirdiği 
görülür-;  sözü  alan  kişi  de  -kendi  başından  geçenlerin  hi­
kâyesini  yapar  bir  süre;  eğer  bir  yarışma  varsa  az  sonra 
da  ikinci  bir  kişi  macerasını  anlatmağa  girişir...  Böylece 
bu  tip  yalanlamalı  masallar 
kuruluştarındaki  özellikle-
101

---

riyle  birinci  şahıslı  bir  anlatı  olan  tekerlemeye  dönüşme­
ğe  en  elverişli  yaratmalardan  biri  demektir.
Yalanlamalı  masalların  başka  tiplerini 
avcı  hikâye­
lerinde  bir,  bir  de  bir  memleket  veya  bölge  halkının  yurt­
larında  her  zeyin  olağanın  üstünde  ölçülerde  olduğunu 
ileri  sürerek  öğünme  huylarını  alaya  almak  amacıyla  arı­
latılan  hikâyelerde  buluruz.  Bu  türlü  anlatıların  dünyaca 
en  ünlüleri  Münchhausen'in  başından  geçmiş,  akıllar  al­
mayacak  maceralardır  (AaTh  n°  1889  -  1889  P).  Bizim 
halk  geleneği  ve  ondan  esinlenen  kimi  mizah 
yazarları 
bazı  memleketlerin  halkını,  bu  arada  İranlIları,  Azerbay­
c a n lI la r ı  
bu  biçim  «abartmalar»  anlatmakta  uzmanlaşmış 
gösterirler;  Ercüment  Ekrem  Talu'nun 
«Meşhedî  hikâ­
yeleri»  bu  tip  anlatıların  «edebileşmiş»  lerine  örnek  sa­
yılabilir.
Soru  4 6 :   Zincirlemeli  masalların  nitelikleri  ne­
lerdir?
Bunlar  miletlerarası  katalogda  2000  ile  2399  n°  lan 
arasında  sıralanmış  tiplerdir;  türk  katalogunda  da  20  ile 
30  n°  lar  arasında  bulunurlar.  Bu  masalların  da  bazı  hal­
lerde  birinci  şahısla  anlatılan  tekerleme  olarak  kullanıl­
dığı  olur  (bk.  Le  «Tekerleme»,  n°  54).
Zincirlemeli  masalların  çoğunun 
kişileri  hayvanlar­
dır;  asıl  hayvan  masallarından  onları  ayırd  eden  nitelik, 
bir  kez  kuruluşlarındaki  özellik,  İkincisi  de  bir  «ders  ver­
me»  çabasında  olmayıp  sadece  eğlendirmek, 
şaşırtmak 
maksadıyla  düzenlenmiş  olmalarıdır.  Bunlar  küçük  ço­
cukların  severek  dinledikleri  ve  kendi  aralarında  en  çok 
anlattıkları  masallardandır.
Bu  masalların  kuruluşlarındaki  özellik  şudur:  küçük, 
önemsiz  birtakım  olayların  birbiri  ardına  zincirleme  sı-
102

---