Türk halk edebiyatı prof, pertev naili boratav

Iık  tamamıyle  sönmüştür.  Meddah  Sürûrî  bu  sanatın  son 
temsilcisiydi.
Surûrî  ve  Aşkî,  geleneği  yeniden  canlandırmak  için 
bazı  çabalara  girişmişlerdi.  Surûrî  günlük  olaylarla  hi­
kâyelerini  renklendirmeyi,  bu  yoldan  dinleyicilerinin  ilgi­
sini  uyanık  tutmayı  başarırdı.  O  da,  Aşkî  de,  bazı  ta klit­
lerini  plaklara  vermeği  de,  bir  yenilik  olarak,  denemişler­
dir:  Aşkî'nin,  Hüseyin  Rahmi  romanlarından  yarclanarak 
dinleyicilere  yeni  konular  sunmayı  düşündüğünü, 
ama 
ünlü  romancı  ile  anlaşamadığını,  son  günlerde  Malik  Ak- 
sel’le  Hayrullah  Örs'ün  anılarından  öğrendim.
Meddah  hikâyelerinden  birçok  katkılar,  araştırılıp  in­
celenmesi  gereken  nedenlerle  ve  bugün  kesin  o .jrc k   iz­
leyemediğimiz  türlü  yollardan,  âşık  g e le n e ğ ^ e k i  hikâye­
lere  ve  masallara  girmiştir.  Âşık  hikâyelerineoki  kim:  an­
latı  kalıpları’nın  ve  üslûp  özelliklerinin  rre: .cniardan  gel­
miş  olduğu  düşünülebilir;  Anadolu  şehrlennde  sanatla­
rını  icra  eden  meddahların  da 
âşık  .Yıkc/ecilerden  bir- 
şeyler  kazanmış  olabilecekleri  gibi.
Halk  masallarından  milletlerarası  masal  katalogunda 
yer  almayan  kimi  tiplere  İstanbul  meddah  hikâyelerinin 
belli  başlı  nitelikleri  ile  türk  masalları  dağarcığında  rast­
lanıyor;  bunlar  masal  geb::-ğine  meddahların  anlatma­
larından  geçmiş  olmalıdır.  [ÎIzim  Zaman  zaman  içinde 
adlı  kitabımızda  bu  tip  mc allardan  bir  metin  vardır  (No 
22  :  «Hasses  Paşa»).  Öle  yandan,  köy  çevrelerinde  de, 
meddah  geleneğinin  üslûp  ve  konu  özelliklerini  benimse­
yen  ve  kimi  masalları  bu  yöntemle  işleyerek,  onlara  asıl 
masaldan  apayrı  bir  tür  niteliği  veren  masalcılara  rast­
lıyoruz.  Az  gittik,  uz  gittik  adlı  kitabımdaki  (Ankara,  Bilgi 
yayınevi,  1969,  No.  39)  «Çiftçi  Mehmed  Ağa»  masalı  bu 
türden  hikâyelere  örnek  olarak  gösterilebilir.
79

---

DÖRDÜNCÜ  BÖLÜM
MASAL.  FIKRA
Soru  3 3 :   Masal  nedir?  ö te k i  anlatı  türlerinden 
masalı  ayıran  başlıca  nitelikler  neler­
dir?
Masal,  nesirle  söylenmiş,  dinlik  ve  büyülük  inanış­
lardan  ve  törelerden  bağımsız,  tamamiyle  hayâl  ürünü, 
gerçekle  ilgisiz,  ve  anlattıklarına  inandırmak  iddiası  olma­
yan  kısa  bir  anlatı  diye  tanımlanır.
«Hayâl  ürünü»  sözünü  sadece  «olağan - üstü  şeyler» 
anlamına  almamak  gerekir.  Masal,  aşağıda  göreceğimiz 
çeşitlerinden  bir  bölüğünde  olağan-üstü  olayları  ve  ki­
şileri  konu  edinir.  Ama,  bir  bölük  masallar  da,  tamamiy­
le  hayâl  ürünü,  uydurma  olmakla  beraber  olağan - üstü 
değillerdir.  Masal,  olağan -üstü  çeşidinde  de,  gerçekçi 
çeşidinde  de,  anlattığı  olayların  gerçeğe  uyarlık  derecesi 
ne  olursa  olsun,  onların  hayâl  yaratması  oldukları  izleni­
mini  veren  bir  anlatı  türüdür.  Masalı  efsaneden,  hikâye­
den,  destandan  ayıran  niteliklerin  başında  bu  gelir.
Elbette  sade  bu  değildir  masalın  öteki  anlatı  türle­
rinden  farkı.  Üslûp  ve  anlatım,  kişilere,  yerlere  değgin 
bazı  kurallar,  konuda  olduğu  kadar  biçimde  de  masala 
özgü  nitelikleri  belgilerler.  Anlatı  kısa  ve  yoğundur;  hay­
van  masallarında,  hele  fıkralarda  bu  kısalık  ve  yoğunluk 
son  dereceyi  bulur;  olağan-üstü,  ya  da  gerçekçi,  uzunca
80

---

masallarda  da,  olaylar.n  çokluğuna,  onların  geçtikleri  za­
manın  uzunluğuna  bakarak  anlatının  kısalığı  ve  yoğun­
luğu  göze  çarpacak  ölçüdedir.  Özellikle  olağan-üstü  ve 
uzunca  gerçekçi  masalların  kuruluşlarında  çok  kez  baş­
vurulan  «üçlü  bakışım»  kuralı  önemli  bir  yer  tutar:  olay­
lar  önemlerine  göre  sıralanarak  üç  süreli  bir  düzen  içinde 
geçerler;  kişiler,  yine  önemlerine  göre,  üç  bölüğe  ayrılır­
lar:  örneğin,  padişahın  üç  oğlu;  her  biri  bir  başka  yerde 
oturan  üç  kardeş  dev.  v.b...  —   Olaylar  bir  kez  geçme­
den  (örneğin:  tarif,  ya  da  talimat  yollu)  bir  kez  de  geç­
tikleri  süre  içinde  anlatılırlar;  kimi  hallerde  ayrıntılariyle 
önceden,  kısa  olarak  da  kişilerin  başından  geçerken,  ki­
mi  zaman  da,  tersine,  önceden  kısa  olarak,  yaşandıkları 
süre  içinde  ise  ayrıntılariyle...  —   Bgzı  dil  özellikleri  de 
onları  öteki  anlatı  türlerinden  ayırır: 
hızlt,
  kısa  ve  yoğun 
anlatım  ile  bağlı  olarak  sözlü  gelenekte  masal  fiillerin 
«-miş»li  geçmiş  zamanı  ile,  şimdiki  zamanla,  ya  da  geniş 
zamanla  anlatılır;  —   «di»li  geçmiş  zaman  kullanılmaz.  — 
Masalların  çeşitlerine  göre,  olaylarına  ve  kişilerine  değ­
gin  başkaca  nitelikleri  üzerinde,  çeşitleri  ayrı  ayrı  ince­
lerken  duracağız.
Uzunca  süreli  masalların  önemli  bir  üslûp  ve  anlatım 
niteliğini  de,  her  masalda  aynı  kalabilen  tekerlemeler, 
söz  kalıpları,  «küçücük  konu  kalıpları»  ( =   motifler)  ile, 
masaldan  masala  değişmekle  beraber,  masallarda  mil- 
letler-arası  ortaklık  sağlayan 
«genişçe  konu  kalıpları» 
(temalar)  verirler.
Soru  3 4 :   Masal  tekerlemesi  nedir?  Nasıl  çeşit­
lenir?  Masalda  önemi  ve   yeri  nedir?
Masal  tekerlemesi,  masalın  başında,  ortasında  uy­
gun  yerlerde,  ve  sonunda  söylenen,  yerine  göre  uzunca.
81

---

ya  da  çok  kısa  (kimi  kez  birkaç  kelimelik)  kalıplaşmış 
birtakım  sözlere  verilen  addır.  Bu  kalıp  sözleri,  gerekti­
ği  yerde  yararlanmak  üzere,  masalcı  dağarcığında  hazır 
bulundurur.  İyi  masalcı  tekerlemeleri  yerinde  ve  ölçü­
sünde  kullanmasını  bilendir.  Belli  bir  görevi  vardır  ma­
sal  tekerlemelerinin:  başta  söylenenler,  bir  uyarma  eda- 
siyle  masalın  gerçek  değil  de,  eğlendirmek  ve  ibret  der­
si  vermek  için  uydurulmuş  şeyler  olduğunu,  olayların, 
uydurma  da  olsa,  çok  eskiden  geçmiş  kabul  edilmesi  ge­
rektiğini  belirtmek  isterler;  «evvel  zaman  içinde...»,  «bir 
varmış,  bir  yokmuş...»  diye  başlayanlar  bunlara  örnek­
tir.  Masalın  sonunda  söylenenlerin  en  kısaları,  masalın 
ortak  bir  niteliğini  belirtmek  isterler:  bütün  maceraların 
herkesin  gönlünden  geçtiğince  mutlu  bir  sonuca  erdiği­
ni  anlatmak,  ve  herkese  aynı  mutluluğu  di'emek... 
«Onlar  ermiş  muradına...»  örneğinde  olduğu  gibi.  Bazı 
da,  baştaki  tekerlemeler  gibi,  anlatılan  şeylerin  uydur- 
a  olduğuna  tekrar  dikkati  çekmek  isteyen:  «Ben  de 
-’nlarından  geliyorum...»,  «Gökten  üç  elma  düşmüş...» 
tipindekiler  ile  masala  son  verilir.  Masalı"  ortasında  ise 
görevleri,  anlatmada  hızlanmanın  gerekliliğ;ni  belirtmek, 
uzun  zaman  aralıklarını  ve  uzak  mesafeleri  kapamak­
tır.  «Masallarda  zaman  çabuk  geçermiş...»,  «Sözü  uzat­
mayalım...»,  «Derelerden  sel  gibi,  tepelerden  yel  gibi...» 
v.b.  tekerlemelerde  bu  düşünce  gizlidir;  bazılarında  şa­
kaya  dönüşen  anlatım  gene  masalın  gerçek-dışı  nite­
liğini  belirtme  kaygısını  belirtir:  «Az  gitmiş,  uz  gitmiş, 
dere  tepe  düz  gitmiş.  Bir  de  arkasına  bakmış  ki:  bir  ar­
pa  boyu  yol  gitmiş...»  örneğinde  olduğu  gibi.
Yukarıda  verdiğimiz  birkaç  örnek  uzunca  süreli  bü­
tün  masallarda  ortak  ve  en  çok  kullanılan  tekerlemeler­
dir;  anlatı  sanatında  en  acemi  masalcı  dahi,  masala  en 
azından  bir  tad  vermek  istiyorsa,  bunları  kullanmak  zo­
rundadır.  Bir  de  usta  masalcıların  geliştirdikleri  uzun
82

---