Türk halk edebiyatı prof, pertev naili boratav

bile  birbirinden  güçlükle  ayırd  ederiz;  belki  adları  ve  güç­
lerindeki  derecelenme 
ile 
destancı  onlarm 
aralarında 
yapmacık  bir  fark  yaratmıştır;  inceden  inceye  kişiliği  be­
lirleyen  seciye  ve  davranış  farkları,  sınıf  ve  toplum-ici  or­
tam  şartlarının  sağladığı  ayrı  düşünüş  ve  görüşler  bu  in­
sanlar  arasında  belirmez.  Destanın  kahramantarı  soylu 
kişilerdir;  destancı  soylular  sınıfının  ideal  tiplerini  çizmek, 
toplumu  yöneten  ve  onun  adına  iş  gören,  savaşan  bu  ki­
şilerin  şanını  yüceltmek  amacını  güder.  Bu  bakıma  des­
tan  türünün  örnek  ürünleri,  toplumların,  göçebe  ya  da 
yerleşik,  «feodal»  (beylik,  hanlık)  düzeni  içinde  yaşadık­
ları  çağlarda  meydana  gelir.  Toplum  yeni,  başka  bir  dü­
zene  dönüşürken,  destan  da  yeni,  başka  türlere  yerini  bı­
rakmak  üzere  yozlaşacaktır.
Destanın  konuları,  ona  başka  bir  nitelik  daha  kazan­
dırır;  inanışlarının  ve  geçmişe  değgin  bilgilerinin  kaynak­
ları  olduğu  için, 
toplum  destanlarda 
anlatılan  şeyleri 
«gerçekten  olmuş»  sayar.  İlyada,  destancıların  oradaki 
olayları  sözlü  olarak  anlattıkları  çağlarda,  dinleyicilerce 
Akhalıların  ve  Troyalıların  tarihleri  değerinde  idi.  Kırgız- 
lar,  Manas’ta  kendi  tarihlerini  dinlerlerdi.
Ama,  yeni  çağlara  erişilince,  destancıların  da,  dinle­
yicilerin  de  bu  tutumları  değişiyor;  Manas  destanını  an­
latmağa  girişirken,  manasçı  şimdi  şöyle  tanımlıyor  des­
tanı: 
«yarısı  yalan,  yarısı  gerçek 
-fr 
yârenlerin  hâtırı 
için 
ic
  çene  çalıp  söyleriz  *   Kaplan  Manas'ın  şanı  için... 
i t
  Çoğu  yalan, 
çoğu  gerçek 
ir
  cemaatın  hatırı  için 
ir  
gümbürletip  söyleriz 
ir
  boz  yeleli  erin  şanı  için 
ir
  Yanın­
da  bulunmuş  kişi  yok 
ir
  Yalan  ile  işi  yok...... »  Bu  sözler,
çağdaş  destancının,  eski  kesin  inanışını  yitirdiğine  ta- 
’ iktır;  bununla  beraber,  gene  de  destanın  tüm  «yalan» 
olmadığı,  yalanla  katışmış  olsa  bile,  onda  birçok  gerçek­
lerin  yer  ettiği  üzerinde  ısrarla  durmaktan  da  geri  kalmı­
yor.  Muhammed  Hanefi  Cengi’nin,  hazırladığı  yeni  bir  ba­
39

---

sımına  eklediği  son  sözünde  okuyuculara,  oradaki  «ta­
biat  dışı»  olaylara  inanmanın  bugün  için  yersiz  olacağını 
anlatarak,  onları  uyarmak  isteyen  İstanbullu  yazarın  şu 
sözleri,  Kırgız  destancınınkileri  hatırlatır:
«İşbu  kıssa  burada  oldu  tamam 
Ana  etti  Vasfi  Mahir  ihtimam.
İki  sözü  var  sana,  ey  okuyan...
Bu  misaldir  bunu  yazan  bir  kişi 
Kim  roman  okutmadır  halka  işi,
O  da  bilir  bunu  inkâr  edemez,
Bir  çocuk  binlerce  insan  kesemez...»
Anlatının  destan  niteliğini  bir  de  üslûp-söyleyiş  özel­
liği  sağlar.  Destanların  sözlü  gelenekte  oluşup  geliştiği, 
sözlü  anlatı  yolundan  yayıldığı  düşünülünce  destancının 
bellek  yükünü  hafifletecek,  ona  olayların  sırasını  bozma­
dan,  şaşırmadan  anlatma  kolaylığını  sağlayacak  araçla­
rın  bulunması  gerekir.  Onun  dağarcığında  hazır  benzet­
me,  övme,  tamamlama,  öğütleme  v.b.  kalıpları,  baş  ve  iç 
uyaklarla  çağrışıma  yarayan  söz  birlikleri  bulunur.  Bun­
lar  sayesinde  destancı,  hem  anlatısını  süslemek,  hem  de 
boşlukları  doldurmak  olanağını  bulur.  Anlatı  yapısı  da  ge­
ne  destancının  bellek  çabasını  hafifletmeye  çok  yarayan, 
bakışık  söz  kuruluşları 
biçimindedir. 
Destanların  sözlü 
«irticâl»  geleneğindeki  bu  nitelikler,  yazılı  destanlarda  da 
— ünlü  yazarların  yaratmaları  olanlarda  bile—   süre  git­
miştir.
Öte  yandan  da,  destancı  sadece  uzun  süren  çıraklık 
yıllarında  bellediğini  olduğu  gibi  tekrarlamakla  yetinen, 
bir  papağan,  doldurulmuş  bir  plak  değildir;  hele  sanatçı 
kişiliği  olan  destancı,  çevresinden,  günlük  olaylardan,  din­
leyicilerini  ilgilendiren  türlü  sorunlardan 
esinlenmesini 
biten,  destanda  işlenmiş  ana-tema  ile,  onu  çerçeveleyen, 
geliştiren  yan  konular, 
süs-motifler,  yapmacık-eğlendi- 
rici  ekler  ve  şişirmelere  kadar  ayrıntılariyle,  gelenekten
40

---

gelen  içeriğe  olsun,  üslûp  ve  anlatım  tekniğine  olsun,  ken­
dinden  bir  şeyler  katabilendir.  Destan,  bu  türlü  destancı­
ların  elinde  ve  dilinde  gelişir. 
Bu  çapta  ustalar  kalmaz 
olunca,  yani  toplum  için  destan  artık  «yaşayan  bir  gele­
nek»  olmaktan 
çıkınca  da
  yozlaşma 
başlar.
Soru  1 6 :   Y a zılı  destanların  ayırd   edici  n itelik - 
leri nelerdir?
Halkedebiyatı  konusu  olarak  bizi  asıl  ilgilendiren  söz­
lü  destanlardır.  Yazılı  destanlar,  özel  anlamı  ile  edebiyat 
yapıtlarıdır  ve  onları  edebiyat  tarihi  inceler.
Destanlar,  ulusların  yazılı  kültürleri  olmadığı  sürece 
sözlü  gelenekte  oîuşur  ve  gelişir;  yazı,  kültür  aracı  ola­
rak  bütün  bir  ulusun  yararlanacağı  ölçüde  yayılmadığı, 
bir  azınlığın  imtiyazı  olarak  kaldığı  bir  süre  daha  sözlü  ge­
lenekte  yaşayan  tü r  olarak  sürer;  ama,  destanları  yazıya 
geçirme  denemeleri  de  belirir.
Destanın  yazıya  geçmesi  aşamasında  şu  çeşit  yapıtlar 
b e lirir:
1)  Tarih  şartlarının  elverişli  olduğu  bir  dönemde,  ço­
ğu  kez  ulusun  geleceğini  tehlikeye  düşüren  büyük  sarsın­
tıların,  dış  düşmanlara  direniş  isteğinin  sonucu  olan  «mil­
lî  uyanış»lar  sırasında,  destan  geleneğini  iyi  bilen  güçlü 
bir  şair  yaşayan  sözlü  destan  parçalarını  kendi  çağının 
dili  ve  üslûbiyle  ulusunun  destanını  kaleme  alır.  Firdevsi
X.  yüzyılda  İran  destanı  Şahnâme’yi  böyle  yaratmıştır.
2)  Bir  destancı  ozanın  sözlü  anlatması,  değiştirilme­
den  ya  da  çok  az  değişmelerle  kendisi  tarafından,  ya  da 
bir  okur  yazarın  aracılığı  ile  yazıya  geçmiştir.  XV.  yüzyıl­
da  Doğu  Anadolu'da,  adını  bilmediğimiz  bir  ozan  ataları 
Oğuzlar  üzerine  duyduğu  destansı  hikâyeleri  Dede  Kor­
41

---