Türk halk edebiyatı prof, pertev naili boratav

Yunus  ve  Kayguauz’u  alalım;  onların,  yaratmalarında  yal­
nız  din  ve  tarîkat  konuları  ile  sınırlanmış  olmadıklarını  da 
unutmamak  gerekir.  Bu  dönem  şairleri,  öte  yandan  da, 
hiç  şüphesiz  daha  sonraki  «âşık  şiiri»ni  etkilemişlerdir: 
âşık  şiirinin  nazım  ölçüleri  ve  biçimleri  daha  önceki  Dö­
nemdeki  ölçü  ve  biçimlerin  gelişmesi  olduğu  gibi,  dil,  ko­
nu,  üslûp,  şiir  imgeleri  v.b.  de  de  aynı  geleneğin  sürdü­
rülmüş  ve  geliştirilmiş  olduğu  bir  gerçektir.  XVI’ncı  yüzyıl­
dan  sonra,  din-dışı  ve  tarîkat-dışı  bir  halk  şiiri  akımı 
güç  kazanıyor;  yüzyıllar  ilerledikçe  bu  akımın  temsilcisi 
olan  adların  sayısı  da  artıyor;  daha  önceki  dönemde  rast­
lamadığımız  biçim  ve  tür  çeşitlenmeleri  «Âşı-k  şiiri»  dedi­
ğimiz  şiir  okulunu  meydana  getiriyor.  Din  ve  tarîkat  konu­
larından  esinlenen  ve  sanatlarını  yalnız  dünya-dışı  dü­
şünün  hizmetine  bağlayan,  ama  gene  de  seslerini  halk 
çevrelerine  duyurmak  isteyen  şairler,  âşık  şiirine  paralel 
yeni  bir  akımın  temsilcileri  olarak  beliriyorlar.  Yunus,  Kay- 
gusuz,  Hacı  Bayram,  Eşrefoğlu...  gibi  ilk  dönemin  ünlü 
şairlerinin  izinden  giden  bu  sanatçıları,  edebiyat  tarihçi- 
eri  «Tekke  şairleri»  diye  adlandırırlar.
Bu  kümelenme,  tekkelerin  (bektaşî,  kaadirî,  halveti 
tekkeleri,  v.b.)  kurulduğu  ve  geliştiği  şehir  ortamlarında 
yetişmiş  şairler  için  doğrudur;  bu  sanatçılar  bir  türlü  halk 
şiirinin  temsilcileri  olsalar  da  âşıklardan  ayırd  edilmeli­
dir.  Ama 
köy
  çevrelerinde,  alevî  -  kızılbaş  toplumların  ya­
şadıkları  bölgelerde  ve  kendi  mezheplerinin  eğitimi  ile 
yetişmiş  halk  şairlerini 
«âşık»lar 
kümesinden  ayırmak 
güçtür;  onlar  yaratmalarında  bütün  nitelikleriyle  âşık  ge­
leneği  içinde  kalırlar.  Bu  bakıma,  örneğin  Pir  Sultan, 
bir  kızılbaş  şairi  olmakla  beraber  birçok  yönleri  ile  âşık­
tır.  Şehirlerde  yetişmiş  tekke  şairleri  içinde  ise,  âşık  ge­
leneğiyle  daha  çok  ortak  nitelikler  gösterenler,  bektaşî 
şairler  olmuştur.  Ama,  örneğin  Aziz  Hüdaî  (XVI.  y.)  Niyâ- 
zî-i  Mısrî  (XVII.  y.)  gibi  İlâhileriyle  ün  kazanmış  kişiler  ka­
23

---

tıksız  «tekke  şairleri»  sayılırlar;  âşık  geleneğiyle  ancak 
çok  uzaktan  ilişkileri  söz  konusu  olabilir.
Soru  1 0 :   Âşıkların  yaratmaları  edebiyat  tarihî- 
nin  inceleme  alanına  girm ez  mi?
Mantık  bakımından  öyle  olması  gerekir.  Hangi  sını­
fın  sözcüsü  olursa  olsun,  hangi  konuları  işlemiş  olursa 
olsun,  imza  taşıyan  her  edebiyat  yapıtı,  edebiyat  tarihi­
nin  malı  olmalıdır.  Dahası  var;  aslında  edebiyat  tarihi,  sa­
nat  tarihi,  geçmiş  çağların  sanat  yaratmaları  arasında, 
şu  ya  da  bu  değerde,  şu  ya  da  bu  ortamların  malı  olan 
yaratmaları  birtakım  öznel  (=   sübjektif)  mihenklerle  ayırd 
etmeden,  bir  milletin  kültür  ürünlerinin,  her  çağın  bütünü 
içindeki  yerlerini  ve  eylemlerini  belirtmeyi  amaç  bilme­
lidir.  Ama,  edebiyat  ve  sanat  tarihleri  yakın  zamanlara 
kadar  (günümüzde  de  çokluk)  seçkin  yaratıcıları  ve  on­
ların  sanat  ürünlerini  konu  edinmek  alışkanlığından  ve 
kolaylığından  sıyrılamamış  bulunuyor. 
Ayrıca,  edebiyat 
tarihi  «tarih»  kavramının  zorunlu  kıldığı  bir  yönteme  uya­
rak  — bu  bakıma  haklı  olarak—  ancak  zamanı  ve  yaratı­
cısı  belli  belgelere  dayanır.  Âşık  yaratmaları  her  ne  kadar 
birey  ürünleri,  imzalı  yapıtlar  ise  de  onların  bu  nitelikleri 
yazılı  belgelerin  bize  ulaştırdıkları  yüksek-aydın  sanatçı 
yapıtlarından,  birçok  özelliklerle  ayrılır;  sözlü  gelenekte 
oluştukları,  geliştikleri,  kuşaktan  kuşağa  aynı  aktarma 
yoliyle,  yani  âşıkların  sözlü  aktarma  yoliyle,  ulaştırıldık­
ları  için,  bireyliklerini  zamanla  yitiren  ürünlerdir  onlar.  O 
kadar  ki,  birçok  âşıkların  —en  ünlülerinin  bile—  yaşam­
ları  üzerine,  geleneğin  bize  getirdiği  «efsanelere»  bürün­
müş  bilgi  kırıntılarından  fazla  bir  şey  bilmiyoruz  ve  bile­
meyeceğiz  de;  kimi  âşıkların  yaşadıkları  çağ  üzerine  bile
24

---

(beş  on  yıllık  bir  fark  değil,  yüzyıllık  fark  ile  de)  kesin 
bilgimiz  yok.
İkinci  bir  olgu  da,  âşıkların  yaratmalarının  zamanla 
anonim  halk  şiiri  (türkü,  ağıt,  v.b.)  ürünlerine  dönüştüğü­
dür.  Bu  bakıma  âşık  yapıtlarını  halk  türkülerinin  (demek 
ki  kuşkusuz  olarak  halkedebiyatı  -  halkbilimi  konusu  olan 
ürünlerin)  incelenmesi  içine  almamız  gerekli  olacaktır. 
Üçüncüsü,  ilerde  inceleyeceğimiz  «halk  hikâyesi»  türü­
nün  oluşma,  gelişme  ve  aktarılmasında  âşıkların  önemli 
payları  bulunması,  âşık  edebiyatı  ürünlerine  «halkbilimi» 
içinde  bir  bölüm  ayırmamızı  gerektirir.
Ama,  edebiyat  tarihi  de,  kendi  inceleme  kadrosu  ve 
yöntemi  gereğince,  belli  çağları, 
belli  çevreleri  temsil' 
eden  âşıkların  yaratmalarını  genel  olarak  türk  edebiyatı­
nın  başka  akımları  arasında  inceleyip  değerlendirecektir.
Soru  1 1 :   Â şık  şiirinin  biçim leri  nelerdir?
Âşık  şiirinin 
biçimlerini,  bunlarda 
kullanılan  ölçü 
( =   vezin)  ye  göre  iki  büyük  kümeye  ayırırız:  heceli  bi­
çimler,  aruzlu  biçimler.
Heceli  biçimlerin,  ölçülerine  göre,  çeşitlenmeleri  şöy- 
ledir:
a)  4 +  4 +  3  ya  da  6+ 5 .  11  heceli  ölçüde  şiirler.
b)  4 +  4,  5 +  3  ya  da  serbest  duraklı,  8  heceli  şiirler.
c)  4 + 3   ya  da  serbest  duraklı  7  heceli  ölçüde  şiirler.
ç)  seyrek  olarak,  ayni  bir  şiirde  değişik  ölçülerin
kullanıldığı  şiirler.
Heceli  biçimleri  belirleyen  ikinci  önemli  öge  uyak­
tır.  Belli  bir  ölçüde  söylenmiş  olan  şiirin  içinde  uyakla­
rın  düzeni  (sıralanış  ve  tekrarlanış  kuralları)  ile  şiir  ke­
sin  biçimini  almış  olur.
Âşık  şiirinde 
(ve  genel  olarak 
halk  edebiyatında)
25

---