220
əks etdirir. Naxış motivləri təkrarlanaraq ritmlər yaradır. Tə-
sadüfi deyil ki,ornament motivlərini ritmlər də adlandırırlar. Bu
baxımdan Tunc dövrünə aid keramika məmulatlarının naxış-
larının öyrənilməsi böyük önəm daşımaqdadır. Həmin dövrə aid
Naxçıvan saxsı qablarının üzərlərindəki naxışları gözdən keçir-
məklə ornamentlərin xarakterini müəyyənləşdirmək mümkün-
dür. Bu qabların üzərindəki naxışlar içərisində həndəsi fiqur-
lar: romblar, üçbucaqlılar, latın əlifbasının “S” hərfini və üç
rəqəmini xatırladan spiralvari elementlər,spirala çevrilən düz
xətlər və sairə geniş yayılmışdır. Eyni motivlərə Azərbaycan xal-
çalarında da rast gəlinir.” (Алиева, Шамхалова, 2005, c. 39).
Əgər antik dövr yunan müəlliflərinə inansaq, iskit və sakla-
rın Azərbaycandakı mədəni köklərini hətta Paleolit dövrünə qə-
dər uzatmaq mümkündür. Məsələ burasındadır ki, Azıx mağara-
sında aparılan qazıntılar nəticəsində aşkar olunan və yaşı təq-
ribən 700 min ilə bərabər olan ocaq izləri indiyə qədər bütün
dünyada tapılan ən qədim ocaq izidir. Bu fakt ölkəmizin dünya-
da süni yolla od əldə edərək, onu uzun müddət yanar vəziyyətdə
saxlamaq texnologiyasının ilk dəfə kəşf və tətbiq edildiyi ərazi
olduğunu söyləməyə əsas verir. Bu da təbiidir. Çünki Azərbay-
can ərazisi ən qədim zamanlardan odun yerdən təbii şəkildə çıx-
dığı yeganə ərazidir. Bu baxımdan Balaxanı kəndi yaxınlığın-
dakı Yanardağ və Astara rayonundakı yanan bulaq deyilənlərə
ən gözəl misaldır. Təsadüfi deyil ki, qonşularımız ən qədim za-
manlardan Azərbaycanı ―Odlar yurdu‖ adlandırmışlar.
Mövzu ilə bağlı H.Cəfərov yazmışdır:
"Arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində məlum olmuşdur ki,
Azərbaycanın ən qədim sakinləri hələ ən azı 700 min il öncə
süni yolla od əldə etməyi və onu uzun müddət yanar vəziyyətdə
saxlamağı öyrənmişdilər. Ocaqdan isinmək, vəhşi heyvan-
lardan qorunmaq, yemək hazırlamaq üçün istifadə olunurdu."
(Azərbaycan tarixi, 1994, s. 21).
Qədim yunan şairi və dramaturqu Esxil özünün məşhur
―Zəncirlənmiş Prometey‖ əsərində minilliklərin dərinliklərindən
gələn miflərə istinad edərək, odun tanrılardan oğurlanaraq insan-
221
lara təslim edildiyi yer kimi İskitlər ölkəsi və Qafqazın adını
çəkir. Bu, insanların odla ilk tanışlıq yerinin Qafqazdakı iskitlər
ölkəsinin olduğu deməkdir. Esxil sözügedən əsərin ən başında
Hakimiyyət və Qüdrətin dili ilə deyir:
“Bir uzaq guşəsinə gəlib yetişdik yerin,
Boş, tənha çöllərinə yırtıcı iskitlərin.
Atanın buyruğuna itaət eyləyərək,
Bu yaramaz canini öz əllərinlə gərək
Mıxlayasan qayaya, Hefest, budur vəzifən;
Ona bir zindan yarat zəncir həlqələrindən.
O sənin çiçək kimi açılan atəşini,
Şəfəqləri dörd yana saçılan atəşini,
Oğurlayıb aparmış, vermişdir insanlara...”
(Esxil, 2006, s. 7)
Təqdim olunan sitatdan da göründüyü kimi, qədim yunan
mifologiyası insanların odla tanışlıq yeri kimi İskitlər ölkəsini
tanıyır. Əsərin başqa yerində də hadisənin məhz İskitlər ölkə-
sində baş verdiyi qeyd edilir. Bu dəfə bu, Prometeyin öz dilin-
dən söylənir:
“Bir an dinclik bilməyən sonsuz ləpələriylə
Başdan-başa dolaşan yeri elədən-belə.
Ey atamız Okeanın və çox uşaqlı Tifin
Gənc nəsli, yaxın gəlin, vəhşi gəzən iskitin
Yurdu olan bu yerdə, bu yüksək qayalarda
Zəncirlərlə bağlanıb qalmışam necə darda.”
(Esxil, 2006, s. 15)
Yunan mifologiyasında yunanların odu Qafqazdakı iskitlər,
yəni saklar ölkəsindən oğurladıqları bildirilir. Bu, dolayısı ilə o
deməkdir ki, bu xalqın əcdadları ocaq qalamağı və onu uzun
müddət yanar vəziyyətdə saxlamağı sakların (türklərin) ulu ba-
balarından öyrənmişlər. Türk mifologiyasında isə fərqli səhnə
ilə qarşılaşırıq:
Tanrı insanı yaradanda belə fikirləşmişdi: “Mən bu in-
sanları yaratdım, amma çılpaq yaratdım. Hava da bu günlərdə
çox soyuqdur. İnsan oğlu özünü soyuqdan necə qoruyacaq və
222
necə yaşayacaq? Yaxşısı budur bunlara bir od da verim, isinib
yaşasınlar.”
Tanrıça Ülgənin üç qızı varmış. Bunlar da odu tapmaq
üçün çalışırmışlar. Bir gün Tanrı bayıra çıxmışdı. Onun saq-
qalı çox uzun olduğu üçün yeriyəndə saqqalı ayağının altında
qalmışdı. Ona görə səndələmişdi. Qızlar bunu görüncə gülmə-
yə və Tanrıya istehza etməyə başlamışdılar. Buna görə Tanrı
çox hirslənmiş və qızların üzünə baxmadan çıxıb getmişdir.
Tanrının hirsləndiyini görən qızlar dilxor olmuşlar. Amma
Tanrının nə etdiyini və barələrində nə danışdığını bilmək üçün
qapının deşiyindən qulaq asmağı da unutmamışlar. Bu vaxt
Tanrı hirsli-hirsli və öz-özünə deyirmiş:
Tanrıça Ülgenin üç qızı məni ələ saldı. Onlarda ağıl nə
gəzir? Odu tapmaq üçün sərt bir daşla sərt bir dəmir tapma-
lıdırlar ki, bir-birinə vurub od çıxarsınlar. Bunları tapmaq
üçün onlarda bu ağıl yoxdur.
Qızlar bunu eşidən kimi işə başlamışlar. Sərt bir daşla sərt
bir dəmiri bir-birinə vuraraq odu icad etmişlər
(Ögəl, 2006,
səh. 147).
Herodotun yazdığına görə, Tanrı kotan, qılınc, xamut və
qabı məhz iskit-saklara bəxş etmişdir (Гасанов, 2002, с. 160-
163). Başqa sözlə, bu əşyaları ilk dəfə iskit-saklar kəşf etmişlər.
Bunlardan kotan və xamut mövzumuz baxımından böyük maraq
doğurmaqdadırlar. Çünki bir xalqın adının bu əşyalarla yanaşı
çəkilməsi, həmin xalqın oturaq əkinçilik mədəniyyətinin əsasını
qoyması anlamına gəlir. Herodot kotanın icadını Tarqitayın oğlu
Arpaksayın (Arpaçayın) adı ilə bağlayır (Гасанов, 2002, с. 160).
Burada ―Kotan‖ kəlməsinin üzərində xüsusi durmağımıza
ehtiyac var.
Q. Cavadov yazır:
“Apardığımz tədqiqatlar qara kotanın Qafqaz mənşəli
şum aləti olduğunu təsdiq edir. Bu şum aləti Qafqaz xalqla-
rının çoxunda olub, azərbaycanlılarda “kotan”, ləzgilərdə və
Şahdağ qrupu xalqlarında “kutan”, gürcülərdə “qutani”, çe-
çenlərdə “quton”, avarlarda “kutan”, balkarlarda “qotan”,
Dostları ilə paylaş: |
