Учебное пособие для вузов. Т.: Тфи, 2019. с. A. S. Djuraev- doctor of Economics, Professor of the Department of «Taxes and Taxation»
Soliqlar yig‟iluvchanligining tutgan o‟rni va ahamiyati
Yüklə 4,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2. Soliqlar yig‟iluvchanligining tutgan o‟rni va ahamiyati. 47 Har bir mamlakat taraqqiy etib borgani sari soliq ma‘murchiligini yanada takomillashtirib borishga intiladi.Bizning davlatimizda ham soliq siyosatidagi qator qonunchilik normalari qayta ishlab chiqilib amaliyotga joriy etilmoqda va bu jarayon hali to‘liq o‘z nihoyasiga etganicha yo‘q.Yani soliqlarning undirilish mexanizmi murakkabligi, soliq solish tartibining uzilishlari, soliq munosabatlari ob‘ektlari, sub‘ektlari o‘rtasidagi aloqalarning to‘la qonun doirasida emasligi soliq siyositini yanada takomillashtirib yangicha qiyofada yuzaga chiqishiga asos bo‘lmoqda.Jumladan, O‘zbkiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 29 iyundagi ―O‘zbekiston Respublikasi soliq siyosatini takomillashtirish kontseptsiyasi to‘g‘risida‖gi PF-5468 sonli farmoni bo‘yicha soliq ma‘murchiligi borasida yanada yangi o‘zgarishlar boshlandi.Soliq munosabatlarida soliq ma‘murchiligi sub‘ektlari masalalari bo‘yicha ham alohida to‘xtalib o‘tilgan. Soliq to‘lovchilarga tushadigan soliq yukining og‘irligi, soliq to‘lovchilar tomonidan mehnatga haq to‘lash fondiga ajratmalar to‘lashdan qochish holatlari (ya‘ni soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash) mavjudligining o‘ziyoq soliq ma‘murchiligi sohasida soliq munosabatlari sub‘ektlariga alohida to‘xtalishga sabab bo‘la oladi. Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning moliyaviy asoslari shakllanishiga ijobiy ta‘sir etishning moliyaviy usullaridan biri soliqlar yig‘iluvchanligi darajasini oshirish va soliqlarni undirishda byudjetdan qarzdorlik darajasini kamaytirishdir. Bugungi kunda ko‘plab munozaralarga sabab bo‘layotgan soliq tizimi modernizatsiyasining alohida bir yo‘nalishi sifatida soliq ma‘muriyatchiligining ushbu yo‘nalishiga oid munosabatlarni o‘rganish muhim ahamiyatga ega. O‘zbekiston Respublikasining «Davlat soliq xizmati to‘g‘risida»gi Qonunida «Davlat soliq xizmati organlari soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarning byudjetga to‘liq va o‘z vaqtida tushishini ta‘minlash maqsadlarida tuziladi» 14 deyilgan. Shunga ko‘ra, ular soliq nazoratini amalga oshiradilar. Bugungi kunda soliq organlarining funktsiyalari, vaqolatlari va tuzilmasi zamonaviy talablarga muvofiq takomillashtirilmogi zarur, ular fiskal-moliya organlari tuzilmasida, eng avvalo, soliq qonunchiligiga rioya etilishini nazorat qilish, Davlat byudjetining 14 Ўзбекистон Республикасининг 29.08.1997 даги ―Давлат солиқ хизмати тўғрисида‖ги Қонуни1-моддаси 48 daromad qismini barqaror shakllantirishning belgilangan topshiriqlarini bajarish masalalarida hali etakchi o‘rinni egallagani yo‘q. Soliq to‘lovchilarning faoliyatiga vaqolatli organlarning ko‘p aralashishi, tekshirishlarni amalga oshirish orqali ularning erkinliklarini bo‘g‘ib qo‘yib, asosiy faoliyatiga o‘zining salbiy ta‘sirini ko‘rsatmokda. Mamlakatimizda iqtisodiyotni yanada rivojlantirish va diversifikatsiyalashtirish bosqichida davlat moliyasini isloh etish borasida amalga oshirilayotgan islohotlar hozirgi kunda muhim ahamiyat kasb etadi. Ma‘lumki, soliq tizimini isloh qilishning ustuvor yo‘nalishlari, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishda fiskal va monetar siyosatning o‘rni, nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolik jamiyati institutlarini moliyalashtirishning zamonaviy yo‘nalishlari, moliyaviy tizim va resurslarni boshqarishning ilg‘or horij tajribasidan respublikamizda foydalanish masalalari hozirgi kunda dolzarb masalalardan biri sanaladi. Mamlakatimizda soliq tizimini takomillashtirish hamda soddalashtirish bo‘yicha tizimli ishlar amalga oshirilmoqda. Natijada soliq ma‘muriyatchiligi shaffofligini ta‘minlash, soliq to‘lovchilarning huquqiy savodxonligini oshirish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni ishonchli himoya qilish borasida muayyan yutuqlarga erishilmoqda. Jumladan, bu yo‘nalishda soliq tizimini takomillashtirish jarayonida xo‘jalik yurituvchi subektlarga nisbatan soliq yukini izchil kamaytirish maqsadida, eng avvalo, ularning daromadlaridan undiriladigan bevosita soliqlarning salmog‘ini kamaytirish muhim ahamiyat kasb etadi. Albatta, soliq yukini kamaytirish natijasida korxonalarda o‘z ixtiyorida qoladigan mablag‘lardan ishlab chiqarishni zamonaviylashtirish, uning samaradorligini oshirish maqsadida investitsiya faoliyatini kengaytirish hamda hodimlar mehnatini yanada rag‘batlantirish imkoni paydo bo‘lmoqda. Shuningdek, soliq tizimini soddalashtirish va soliqlarni bir xillashtirish bo‘yicha amalga oshirilayotgan qator chora-tadbirlar, o‘z navbatida, korxonalarning buxgalteriya hodimlarini soliqlarni hisoblash va to‘lash ishlarini 49 soddalashtirishga hamda soliq majburiyatlarining bajarilishini samarali nazorat qilishga yordam beradi. Ta‘kidlash lozimki, bu boradagi islohotlarni izchil davom ettirish va yanada jadallashtirish bugungi kunning eng muhim vazifalaridan biridir. Binobarin, zamonaviy talablarga javob beradigan soliq tizimi – iqtisodiyotni jadal rivojlantirish, tadbirkorlik faoliyati uchun qulay sharoitlar yaratish, investitsiya muhitini yaxshilash hamda ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish ko‘lamini kengaytirishning asosiy shartlaridan biri hisoblanadi. O‘tgan davr mobaynida tadbirkorlik subektlarida tekshirishlarni va ularning faoliyatiga asossiz aralashishlarni qisqartirish bo‘yicha bir qator qonun hujjatlari qabul qilindi. Tadbirkorlik subektlari faoliyatini rejadan tashqari va muqobil tekshirishlar bekor qilindi, hisobotlarning shakli va topshirish muddatlari soddalashtirildi. Shu bilan birga, soliq ma‘muriyatchiligi sohasida, jumladan, soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni yig‘ishda, soliq solinadigan bazani kengaytirishda va soliq to‘lovchilarning huquqiy madaniyatini oshirishda muayyan muammolar mavjudligi va bu esa o‘z navbatida, mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturlarini moliyalashtirishning barqaror manbalarini ta‘minlashga salbiy ta‘sir ko‘rsatmoqda. 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasining uchinchi ustuvor yo‘nalishi sifatida iqtisodiyotni rivojlantirish va liberallashtirish belgilangan bo‘lib, ―Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili‖ Davlat dasturida soliq ma‘muriyatchiligi sifati va samaradorligini yaxshilash, tadbirkorlikni rivojlantirishga ko‘maklashish maqsadida soliqqa tortishni takomillashtirishga alohida e‘tibor qaratilgan. Mazkur vazifalarni to‘laqonli bajarish hamda mamlakatda tadbirkorlikni rivojlantirish va horijiy investittsiyalarni jalb qilish uchun qulay shart-sharoitlarni yaratish, soliq yukini kamaytirish orqali soliq solinadigan bazaning kengaytirishga erishish maqsadida qator farmon va qarorlar qabul qilindi. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 1 avgustdagi ―Davlat soliq xizmati organlari 50 faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida‖gi PQ-3168-sonli Qarori, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017 yil 28 avgustdagi ―Davlat soliq xizmati organlari faoliyatini huquqiy tartibga solishni yanada takomillashtirish to‘g‘risida‖gi 677-sonli qarori tasdiqlandi. Soliq ma‘murchiligining muhim funktsiyalaridan biri bu soliqlarning yig‘iluvchanlik darajasini taminlash hisoblanadi. Soliqlarning yig‘iluvchanligi esa byudjetga soliq tushumlarining o‘z vaqtida tushishini ta‘minlashning qay darajada ekanligini bildiradi. Ma‘lumki, soliq tushumlarining miqdori har yili davlat byudjeti daromadlari rejalashtirilayotgan vaqtda aniqlanadi. Bu jarayon moliyaviy rejalashtirishning aniqlilik darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Soliqlarning yig‘iluvchanligi deganda soliq to‘lovchilar tomonidan to‘lanishi lozim bo‘lgan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarning byudjetga o‘z vaqtida va bir maromda tushishini ta‘minlash jarayoni tushuniladi. Byudjetga rejalashtirilgan soliq tushumlari ijrosida hakikatda kelib tushgan to‘lovlar soliq yig‘iluvchanligi darajasini, rejaga etmagan qismi esa soliqlar bo‘yicha byudjetga bokimanda darajasini ifodalaydi. Byudjetga boqimanda qarzdorliklar sabablari turlicha bo‘lib, ularga bir qator omillar ta‘sir qiladi. Ular jumlasiga quyidagilar kiradi: Byudjet daromadlarining to‘g‘ri rejalashtirilishi. Agar byudjet daromadlari to‘g‘ri rejalashtirilgan bo‘lsa soliq tushumlarining kelib tushishi bilan byudjet daromadlari o‘rtasida bog‘liqlik mavjud bo‘ladi va soliqlarning yig‘iluvchanligi ta‘minlanadi. Soliq tushumlarining byudjetga tushish jarayonining prognoz qilinishi. Ushbu omil eng muhimlaridan biri bo‘lib, soliq tushumlarining byudjetga tushish jarayoni qanchalik ob‘ektiv prognoz qilingan bo‘lsa, soliqlarning yig‘iluvchanlik darajasi ham shuncha oshadi. Byudjet daromadlari rejalashtirilayotganda soliq tushumlarining prognoziga tayaniladi, agar soliq tushumlari noto‘g‘ri darajada prognoz qilingan bo‘lib, unga asoslangan holda byudjet daromadlari rejalashtirilsa, soliq tushumlarining kelib tushishi va byudjet daromadlarining miqdori o‘rtasida manfiy farq yuzaga keladi. 51 Soliq to‘lovchilarning soliq potentsialining to‘g‘ri aniqlanganligi. Soliq to‘lovchilarning soliq potentsialini baholash, ya‘ni ularning zimmasiga yuklatilgan soliq to‘lovlarini to‘lay olish darajasini baholash, o‘z navbatida soliqlarni prognoz qilish darajasiga ta‘sir qiladi, provardida esa byudjet daromadlarini rejalashtirish jarayoniga ta‘sir qiladi. Shu jihatdan olganda soliq to‘lovchilarning soliq potentsialini to‘g‘ri aniqlash soliqlarning yig‘iluvchanligiga ta‘sir etuvchi muhim omillardan biri bo‘lib hisoblanadi. Soliq to‘lovchilar soliq madaniyatining rivojlanganlik darajasi. Byudjetga soliq tushumlarining bir maromda kelib tushishi ko‘pincha soliq to‘lovchilarning soliq madaniyati darajasiga ham bog‘liq bo‘ladi. Soliq madaniyatining rivojlanganligi o‘z navbatida soliq boqimandaligining kamayishiga ijobiy ta‘sir qiladi. Soliq to‘lovchilar tomonidan o‘zlariga yuklatilgan soliq to‘lovlarini to‘g‘ri anglab etgan holda to‘lab borishi, soliq hisobotlarini o‘z vaqtida taqdim etishi, soliqni to‘lashdan bo‘yin tovlamasligi soliqlarning yig‘iluvchanligini oshirishga xizmat qiladi. Soliq to‘lovchilar tomonidan soliq to‘lovlarini to‘lash jarayonini rejalashtirishni to‘g‘ri tashkil etish darajasi. Soliqlarning byudjetga o‘z vaqtida tushishi ko‘p jihatdan soliq to‘lovchilar tomonidan soliq majburiyatlarini bajarishni to‘g‘ri tashkil etish, ya‘ni soliqlarni o‘z vaqtida to‘lashni tashkil etishni rejalashtirish soliq tushumlarining byudjetga tushish jarayonini ta‘minlaydi, soliq to‘lovchilarning byudjet oldidagi qarzdorligini kamaytirishga imkon yaratadi. Chunki, soliq tushumlarini to‘lashni rejalashtirish soliq to‘lovchilarning soliq majburiyatlariga teng ravishda moliyaviy manbalarni shakllantirishni ham taqozo etadi. Soliq to‘lovchilar tomonidan to‘lanishi lozim bo‘lgan soliq to‘lovlari uchun moliyaviy manbalarni rejalashtirish bir tomondan soliq boqimandalikni kamaytirsa boshqa tomondan soliqlarni to‘lamaganlik uchun moliyaviy va boshqa jarimalarni to‘lashning oldi olinadi. Soliq undirishga xizmat qiluvchi moliya-kredit organlarining faoliyati samaradorligi. Soliq tushumlarining yig‘iluvchanligi yuqorida qayd etib o‘tilganlardan tashqari soliq undirishga xizmat qiluvchi organlar, jumladan, bank 52 muassasalari, bojxona organlari hamda mahallalarning soliqlarni byudjetga o‘tkazib berish borasidagi faoliyatiga ham bog‘liqdir. Soliq kodeksi, boshqa qonunosti hujjatlarda soliq yig‘iluvchanligiga ta‘rif berilmagan hamda soliq yig‘iluvchanligini aniqlash tartibi belgilanmagan. Shu bilan birga, iqtisodiy adabiyotda soliq yig‘iluvchanligini ta‘riflashda yagona yondashuv yo‘qligini ko‘rishimiz mumkin. Tahlillar ko‘rsatishicha, iqtisodiy adabiyotda soliq yig‘iluvchanligini nazariy asoslashda bir necha ilmiy yondoshuvlar mavjud: Birinchi yondashuvda 15 «soliq yig‘iluvchanligi» soliqning fiskal funktsiyasidan foydalanish samaradorligi ko‘rsatkichi sifatida tushuniladi. Mazkur tushunchani amaldagi qonunchilik asosida belgilanadigan soliq majburiyatlarining bajarilish to‘liqligi sifatida ishonarli ta‘riflash va ma‘lum davrda soliq majburiyatlari miqdoriga kelib tushadigan soliq to‘lovlari miqdori nisbati tarzida ifodalash mumkin. Ikkinchi yondashuv 16 tarafdorlari soliq yig‘iluvchanligi mohiyatini soliq organlari faoliyatining reyting ko‘rsatkichi sifatida asoslaganlar. Ushbu ko‘rsatkich soliq to‘lovlari haqiqatdagi tushumlari miqdorini o‘rganilayotgan davrning eng ko‘p miqdoriga bo‘lish yo‘li bilan hisob-kitob qilinadi. «Soliqlarning yuz foiz yig‘iluvchanligi» tushunchasining o‘zi ma‘lum darajada shartli. Bu shartni to‘liq amalga oshirishning imkoniyati yo‘q, chunki amaliyotda yil davomida soliqqa tortiladigan daromad va boshqa ob‘ektlarning umumiy miqdorini soliqqa tortish bazalarini rejalashtirishdagi statistik xatolar, soliq to‘lovchilarning soliqni to‘lashdan bo‘yin tovlashi, soliq imtiyozlarining joriy etilishi tufayli to‘g‘ri aniqlashning iloji yo‘q. Ushbu holatlar soliq yig‘iluvchanligi darajasini faqat makrodarajada, ya‘ni respublika, viloyat va tuman doirasida aniqlash zarurligini asoslaydi, chunki mikrodarajada, korxona darajasida soliq yig‘iluvchanligini 15 Муталимова П.М. Урегулирование налоговой задолженности: комплексное решение // Российское предпринимательство. 2012. №22 (220). – с. 190-194; Гираев В.К. Комплексный подход к урегулированию налоговой задолженности // Казанская наука. 2013. №3. - с. 44-46 . 16 1 Савинов И.Т. Налоговая задолженность: проблемы администрирования и пути регулирования // Региональные проблемы преобразования экономики. 2013. №3 (37). – с.210-213; Сиражудинова С.И. Повышение эффективности налогового администрирования на современном этапе. Автореферат дис. На соиск. уч. степ. к.э.н.. Владикавказ, 2017, с.7. 53 aniqlash mantiqiy jihatdan olib qaralganda maqbul emas. Binobarin, korxona miqyosida soliq yig‘iluvchanligi darajasini aniqlashga nisbatan to‘langan soliqlar miqdorini yoki unga teskari tushuncha bo‘lgan soliq qarzdorligi miqdorini aniqlash ma‘qulroq. Soliq to‘lovchilarning huquq va manfaatlarini kengaytirish, ularga keng imkoniyatlar yaratib berish hamda mavjud tekshirishlarni sonini keskin qisqartirish maksadida, Hukumatimiz tomonidan qator qaror va farmonlar ishlab chiqildi. Soliq ma‘muriyatchiligi sohasida, jumladan, soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni yig‘ishda, soliq solinadigan bazani kengaytirishda va soliq to‘lovchilarning huquqiy madaniyatini oshirishda muayyan muammolar mavjudligi va bu esa o‘z navbatida, mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturlarini moliyalashtirishning barqaror manbalarini ta‘minlashga salbiy ta‘sir ko‘rsatmoqda. Soliq tizimining samaradorligi va soha hodimlarining soliq to‘lovchilarga sifatli xizmat ko‘rsatishi, albatta, kadrlarni tanlash va joy-joyiga qo‘yish, soliq organlarini ma‘naviy-axloqiy jihatdan yuqori malakali hodimlar bilan to‘ldirish bo‘yicha tizimli ishlarni amalga oshirish, shuningdek, ular o‘rtasida huquqbuzarliklar profilaktikasini ta‘minlash hamda ular uchun xizmatni o‘tashning munosib shart-sharoitlarini yaratishni talab etadi. Soliq ma‘muriyatchiligi sohasida, shu jumladan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni yig‘ish, soliq solinadigan bazani kengaytirish va soliq to‘lovchilarning huquqiy madaniyatini oshirishda muayyan muammolarning mavjudligi mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi dasturlarini moliyalashtirishning barqaror manbalarini ta‘minlashga salbiy ta‘sir ko‘rsatayotganligi sababli 2017 yilning iyul oyida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining ―Soliq ma‘muriyatchiligini tubdan takomillashtirish, soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarning yig‘iluvchanligini oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida‖gi PF-5116 sonli Farmoni qabul qilindi 17 . Mazkur Farmonda soliq ma‘muriyatchiligini takomillashtirish va soliqlarning yig‘iluvchanligini oshirish bo‘yicha davlat soliq 17 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 18 июльдаги ―Солиқ маъмуриятчилигини тубдан такомиллаштириш, солиқлар ва бошқа мажбурий тўловларнинг йиғилувчанлигини ошириш чора- тадбирлари тўғрисида‖ги ПФ-5116 сонли Фармони 54 xizmati organlari tizimini isloh etishning muhim yo‘nalishlari etib quyidagi 7 ta vazifa belgilab berildi: 1. Soliq ma‘muriyatchiligi jarayoniga zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari va ilg‘or avtomatlashtirilgan tahlil uslublarini keng joriy etish, soliq to‘lovchilarga, eng avvalo, tadbirkorlik sub‘ektlariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri muloqotsiz elektron xizmat ko‘rsatishga to‘liq o‘tish; 2. Soliq solish ob‘ektlari va soliq solinadigan bazaning o‘z vaqtida hamda ishonchli hisobga olinishini ta‘minlash, vaqolatli organlar va tashkilotlar mansabdor shaxslarining soliq solish masalalari bilan bog‘liq bo‘lgan ishonchli axborotni o‘z muddatida taqdim etish bo‘yicha mas‘uliyatini kuchaytirish; 3. Soliq majburiyatlarini bajarishda soliq to‘lovchilarga har tomonlama ko‘maklashish, soliqqa oid huquqbuzarliklar profilaktikasining ta‘sirchan mexanizmlarini ishlab chiqish va soliq to‘lovchilarning huquqiy madaniyatini oshirish, soliq nazoratini amalga oshirishning zamonaviy uslublarini joriy etish; 4. Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar dinamikasi va hududlarning soliq salohiyatini tizimli tahlil qilish orqali soliq solish ob‘ektlarini to‘liq qamrab olishni ta‘minlash va soliq solinadigan bazani kengaytirish bo‘yicha samarali chora- tadbirlarni amalga oshirish; 5. Faoliyat ko‘rsatmayotgan korxonalarning faoliyatini tiklashga har tomonlama ko‘maklashish, past rentabelli va zarar ko‘rib ishlayotgan korxonalarning moliyaviy ahvolini sog‘lomlashtirish, o‘zaro hisob-kitoblar mexanizmlarini mustahkamlash, soliq qarzi oshishiga yo‘l qo‘ymaslik orqali soliq solinadigan bazani kengaytirish; 6. Soliq solish masalalarida, shu jumladan respublika va mahalliy byudjetlar daromadlarini oshirishning qo‘shimcha zaxiralarini aniqlash orqali moliya organlari, manfaatdor vazirlik va idoralar, shuningdek mahalliy davlat hokimiyati organlari bilan hamkorlikni yanada kengaytirish; 7. Kadrlarni tanlash va joy-joyiga qo‘yish, soliq organlarini ma‘naviy- axloqiy jihatdan yuqori malakali hodimlar bilan to‘ldirish bo‘yicha tizimli ishlarni 55 amalga oshirish, shuningdek hodimlar o‘rtasida huquqbuzarliklar profilaktikasini ta‘minlash va ular uchun xizmatni o‘tashning munosib shart-sharoitlarini yaratish. Shuningdek, 2018 yildan boshlab ―halol soliq to‘lovchi‖ tushunchasi amaliyotga joriy qilindi, ya‘ni xo‘jalik yurituvchi sub‘ekt tomonidan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar o‘z vaqtida va to‘liq miqdorda muntazam to‘lab kelinganda ularga belgilangan tartibda soliq ta‘tillarini joriy qilish va ularni rag‘batlantirish chora-tadbirlarini joriy etish belgilandi. Yüklə 4,14 Mb. Dostları ilə paylaş:
|