Uluslararasi sempozyumu

162 Borçalı  Ümumtürk  Kulturolojı̇  və  Sosı̇al Məkanındə

cıları və Şurəddin Məmmədlini, ağsaqqal alimimiz Mədəd Çobanovu, gənc 

bilginlərimizdən isə Kərəm Məmmədovu, Şahbaz Şamıoğlu və başqalarını 

qeyd etmək olar.

Borçalıların toy adətləri, törensel və psixoloji baxımdan xüsusilə maraq-

lıdır. Bu törenin bir çox ünsürləri türkün tarixi mübarizə və yaşam tərzindən 

oluşmuş, oğlanlarda döyüş vərdişi və əzmkarlıq, cəsurluq və qorxmazlıq tər-

biyə etmək, qızlarda isə daha müqtədir, daha çevik taktikası olan oğlanı sər-

bəst seçə bilmək istəyindən doğmuşdur. Başa-baş iki gün davam edən törənin, 

az qala yarısı gənc oğlanlarda dözüm və mübarizlik tərbiyə edən oyunlara 

sərf edilir. Bu oyunlar sırasında “dirə döymə”, “güləşəngi”, “Borçalı yallısı” 

elliklə sevilən və toyda hər kəsin intizarla gözlədiyi oyunlardır. Bu oyunlarda 

zəif olan oğlanlar sonacan duruş gətirə bilməyib oyunu tərk etdiyindən, son-

radan aciz durumda qalar, qızların tənə və qınağına tuş gələr. Ona görə hər bir 

oğlan belə duruma düşməmək üçün daim özünün fiziki və mənəvi hazırlığını 

artırmaqla məşğul olar və öz yaşıdlarından daha üstün durumda olmağa can 

atar. Bu mənada Borçalı toyları yalnız şənlik törəni deyil, həm də etnik birliyi 

və yurd təhlükəsizliyini təmin edən təlim-tərbiyə okuludur.

Borçalı türkləri deyərkən onların elat həyatı, bu yaşamın doğurduğu (oluş-

durduğu) zəngin elat kültüründən danışmamaq olmaz. Elat həyatının çox va-

cib hissəsi olan dağ-yaylaq dönəmi bu baxımdan daha maraqlı və daha zən-

gindir. Toy törənində olduğu kimi yaylaq-dağ törənləri də daha çox insanların 

elat birliyinin qorunmasına, onlarda mübarizlik və əzmkarlığın tərbiyəsinə, 

milli kimlik şüurunu gəliştirən gələnək və ayinlərin yabancı təsirlərdən kə-

narda  saxlanmasına  hizmət  edir.  Dağ-yaylaq  törənləri  sırasında  yenə  “dirə 

döymə”, “basdırma”, “at belində qurşaq tutma”, “çilink-ağac” kimi oyunlar 

daha  çox  sevilməkdə  və  kullanılmaqdadır.  Dağ-yaylaq  həyatında  Borçalı 

türklərinin “qodu-qodu” adlı bir oyunu daha geniş yayılmışdır ki, bu da onla-

rın çox əski kosmoloji və kosmoqonik görüşləriylə bağlı olub, özündə mifik 

inancın çox mühüm əlamətlərini daşımaqdadır. Bu törəndə doğa, günəş, ətraf 

aləm canlı varlıqlar kimi qəbul edilərək, qarşılıqlı ünsiyyətə səslənirlər.     

Borçalıların  mənəvi həyatında xüsusi yer tutan elat kültürü olduqca zən-

gin olduğundan ayrıca bir araşdırma konusudur və ona görə biz burada ondan 

qısaca  bəhs etmək zorundayıq.

Borçalı türkləri yüzillər boyunca azman türk dünyasının ortaq dəyəri olan 

ümumtürk kültür xəzinəsinə layiq olan çox incilər yaratmış, onları qorumuş 

və  yaşatmışdır.  Nəzərə  alsaq  ki,  zəngin  ümumtürk  kültürünün  hər  parçası 

özündə yalnız onun mənəvi tarixini deyil, həm də onun siyasi tarixinin və 

---

163

                                                            Asif BAYRAMOV  

tarixi taleyinin bizə qaranlıq qalan zaman qatlarını daşımaqdadır. Bu mənada 

ortaq kültürümüzdə itirə biləcəyimiz hər hansı dəyər itirəcəyimiz etnik tarixi 

yaddaş və tarix kimi də olduqca təhlükəli və arzuolunmazdır. Həm də dün-

ya tarixi türkün yaradıb sonradan sahib durmadığı çox dəyərlərin sonradan 

yadlar-yabançılar tərəfindən necə oğurlandığının və talandığının, mənimsə-

nilərək öz adlarına çıxdıqlarının dəfələrlə şahidi olmuşdur. Nə yazıq ki, biz 

tarixin bu acı dərslərindən hələ də lazımınca ibrət götürməmış,  bizə məxsus 

olanlara biganə qalmış, istər mənəvi, istərsə maddi sərvətimizin talanmasına 

sanki bir tamaşaçı qismində qalmışıq. Bu gün bir çox tarixi türk yurdları kimi 

Ulu Borçalı diyarı da son iki yüzildə belə bir talanmaya məruz qalmış, özündə 

lokal etnik tarixi yaşadan hər şey bu talanın obyektinə çevrilmişdir.

Azman  türk  dünyasının  hər  parçası  kimi  Ulu  Borçalı  torpağı  da  özgül 

dəyərləri ilə müqddəs bir diyardır və onun ulu dədələrimiz tərəfindən bizlərə 

ərməğan edilmiş bu maddi-mənəvi sərvəti yüzillər bizdən sonra gələcək va-

rislərimizə də bütöv və tam olaraq çatdırılmalıdır.   

---

---

Türklerı̇n Anayurdu, Yayılmaları ve Göçleri

Aslan TURLYBEK

1

, Dinora ZHUMATAYEVA

2

Özet: Eski Türklerin göçlerinden önceki ilk iskân ettiği coğrafya hakkın-

daki görüşler, ilim camiası tarafından geçen XIX. Yüzyılın sonundan itibaren 

tartışıla gelen bir mesele idi. Bunun sebebi ise, araştırmaların eksikliği ve ye-

tersizliği yüzünden Türklerin ilk anayurdunun yeri uzun zaman kesin olarak 

tespit edilememişti. XX. Yüzyılın içinde yapılan arkeolojik buluntular, yazılı 

belgeler, Türk Halkları dilleri ve kültürleri üzerinde ummalı bir yeni çalış-

manın sonunda Türklerin ilk anayurdunun Merkezi Asya olduğu yani Altay 

Dağlarından Urallara’a kadar olan geniş toprakları göstermişlerdir. Ancak bu 

çalışmaların da sonunda her biri ayrı olan ilim sahaları, Türklerin ilk yaşadı-

ğı konusu üzerine mutabık kalamayıp çeşitli mekânları göstermeye devam 

ettiklerini görmekteyiz. Fakat tarihçilerin ortaya koyduğu deliler, bilim dün-

yasında daha da ağır basarak ilk Türklerin anayurdu olarak Altay ve Sayan 

(Köğmen) Dağları çevresiyle kuzey-batı bölgelerin göstermiştir. Dil üzerine 

çalışılan araştırmalar sonunda elde edilen belgeler sayesinde Türklerin, bura-

lardan doğuya, batıya ve güneye doğru yayıldıkları görülmektedir. Bu yayıl-

maların sonunda isteyerek veya istemeyerek de olsa (M.Ö. ve M.S.) Türklerin 

dünyanın çeşitli bölgelerine göç ettiklerini görmekteyiz.

Türklerin İlk Anayurdu

Binlerce yıllık tarih sayfaları karıştırılacak olursa; insanlığın kendini ta-

nımaya  ve  gelecek  günlere  intikal  edecek  eserler  bırakmaya  başladığı  za-

manlardan itibaren, Türk kavminin, yakın ve uzak çevresinde tarihinin her 

çağında mühim roller oynadığı, tarih devirlerini kapayıp yeni ve daha ileri 

devirlerle insanlık âleminde geniş ufukların açılmasına sebep ve amil oldu-

ğu görülür

3

. Türklüğün anavatanı haşin tabiat şartlarına malik olduğu için, 

Türkler zaman-zaman anavatanından dışarılara taşmış, kendi öz yurdundan 

başka topraklar üzerinde de dünya tarihine müessir olmuştur

4

. Anayurt, asır-

lar boyunca, yakın ve uzak ülkelere, mütemadiyen göç kafileleri halinde Türk 

1  Dr., Süleyman Demirel Üniversitesi

2  Dr., Ahmet Yesevi Uluslararası Türk – Kazak Üniversitesi,

3  Mustafa  Cezar,  Mufassal  Osmanlı  Tarihi  Resimli  –  Haritalı,  Türk  Tarih  Kurumu 

Yayınları, 1. Cilt, Ankara 2010, s. 5.

4  Cezar, 2010, a.g.e, s. 5.

---