Uluslararasi sempozyumu

166 Türklerı̇n Anayurdu, Yayılmaları ve Göçleri

ırkından insanlar çıkaran tükenmez bir kaynak saha vazifesini üstlenmiştir. 

Bu yüzden Türklerin anayurdu neresi olduğu konusu, Türk tarihinin ilk 

dönemleri üzerine çalışılan bilim adamları için çok hassas bir çalışma alanı 

olagelmiştir. Batılı milletlerin ortaya çıkışlarından daha önce Türklük, dün-

yamızın en büyük sahasını teşkil eden Avrasya’nın her çağında ve her köşe-

sinde büyük bir rol oynamıştır

5

. Ve devamla Türklerin ilk anayurdunun hangi 

bölgede yaşadıkları veya nerelerden geldikleri sorusuna cevap armadan önce 

hepimize belli, dünyanın eski kıtalarından biri olan Asya’nın üzerine kısaca 

değinmek istiyoruz. Asya kıtası, tarihi ve coğrafi bakımdan beş büyük kısma 

ayrılmıştır: 1. Kuzey Asya, 2. Doğu Asya, 3. Güney Asya, 4. Ön Asya, 5. Mer-

kezi Asya

6

. Bunlardan Merkezi Asya diye tanımlanan Türkistan’ın coğrafi sı-

nırlarını şöyle çizebiliriz; kuzeyde Sibirya, güneyde Himalay, kuzeyde Sayan 

Dağları ve Baykal Gölü etrafındaki dağlar, batıda Hazar Denizi ile doğuda 

Büyük Kingan Dağları arasında kalan geniş sahayı meydana getirmektedir

7

. 

Tarihte ve günümüzde Türkistan için söylenen “Orta Asya” kelimesi de Rus 

ve Batı âlemi arasında farklı anlaşılmaktadır. Rus – Sovyet tezine bakılırsa, 

hâkimiyetini sürdürdüğü Türkistan topraklarına Orta Asya diyorlardı. Bu Orta 

Asya’yı kapsayan ülkeler olarak da Türkmenistan, Kırgızistan, Özbekistan 

ve Tacikistan’ı gösteriyorlardı. Kazakistan Orta Asya’ya  girmiyordu. Tabii 

haritayı böyle tasvir edersek Kazakistan’ın Orta Asya’yla olan kısmı sadece 

Güney Kazakistan’dır. Batılılar ise, Batı hem Doğu Türkistan’ı içine alan bir 

coğrafyaya Orta Asya demektedirler. Batılı coğrafyacılardan olan Rihhthofen 

F. “China” adlı kitabında Orta Asya’yla ilgili teferruatlı bir şekilde ele al-

mış ve hudutları hakkında bilgi vermektedir. Ve kitabında bu kara parçasına 

“Orta Asya” adını vermiştir

8

. Sözü gelmişken Türkistan kelimesi hakkında 

da birkaç cümleyle anlatırsak; Türk kelimesinin Farsça “istan” ekiyle birle-

şiminden oluşan ve “Türklerin Ülkesi” manasını ifade ediyor

9

. Fakat günü-

5  Laszlo Rasonyi, Tarihte Türklük, Türk Kültürü Araştırma Yayınları, 3. Baskı, Ankara 

1993, s. 1.

6  Merkezi Asya, dünya tarih ve coğrafya kitaplarında bazen “İç Asya veya Orta Asya” 

olarak da kullanılmaktadır.

7  A.Zeki  Velidi Togan,  Bugünkü  Türkîli Türkistan  ve Yakın  Tarihi,  Enderun  Kitabevi, 

s. 1; Salim Koca,  Türk Kültürünün Temelleri II, Karadeniz Teknik Üniversitesi Yayınları, 

Trabzon 2000, s. 14.

8  İbrahim Hakkı, Orta veya İçasyanın Fiziki Coğrafyasına Bir Nazar, Akşam Matbaası, 

İstanbul, s. 14; Aslan Turlybek, Enver Paşa 1918 – 1922, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 

2013, s. 168.

9  Ahmet Zeki Velidi, “Türkistan İsmi Sınırları ve Yüzölçümü Hakkında”, Ed: Tülay Duran, 

Türkistan’ın  Bağımsızlığına  Hizmet  Eden  “Yeni  Türkistan”dan  Seçilmiş  Makaleler, 

Aydoğan Matbaası, İstanbul 2005, s. 25.

---

167

Aslan TURLYBEK, Dinora ZHUMATAYEVA

müzde Türkistan kelimesi gerçek manasıyla maalesef kullanılmıyor. Çünkü 

Orta Asya’daki yerli Türkleri birleştirecek bir ülkü olabileceğini belirledikleri 

için “Türk”, “Türkistan” kelimelerine karşı Ruslar, özellikle Bolşevizm dö-

neminde, aşırı bir duyarlılık göstermişlerdir. 

16 Haziran 1924 tarihinde Turtsik’in (Türkistan’ın Bolşevik Merkezi İda-

resi) kararıyla “Türkistan” ve “Türk Respublika” kelimeleri ortadan kaldırı-

lırdı. Yerine bütün dünya ilim âleminde daha çok Doğu Türkistan, Moğolistan 

ve Tibet bölgeleri için kullanılan “Orta Asya” kelimesi geçirildi ve Sirder-

ya’nın aşağı kısımları, Aral Gölü ve Mangışlak hariç tutularak, “Rus Tür-

kistan”ı karşılığında kullanılmaya başlamıştır

10

. Bugünlerde Türkistan adını, 

çok  sevdiğim,  güzel  memleketim  ve  aynı  zamanda  Büyük  Türk  düşünürü 

Ahmet Yesevi’nin şehri Yesi taşıyabilmektedir

11

. Gelelim atalarımız olan ilk 

Türklerin anayurdu hakkındaki görüşlere. Türklerin dünya üzerine yayılma 

ve göçlerinden önceki oturdukları toprakları hakkındaki münakaşa daha XIX. 

Yüzyılın sonlarına doğru çıkmıştır. Bunun nedeni olarak da Türk tarihi üze-

rinde çalışan tüm bilginlerin çoğulu, kendilerinin meşgul olan ilim sahaları 

bakımından ele aldıklarından dolayı ortaya farklı sonuçlar çıkmıştır. Bununla 

birlikte araştırmaların eksikliği ve yetersizliği yüzünden ilk anayurdun yeri 

uzun süre kesin olarak tespit edilememiştir. Yapılan arkeolojik buluntular, ya-

zılı belgeler, destanlar, diller ve kültürler üzerinde yapılan araştırmalarla ilk 

ana yurdun yeri hakkında birçok delil ortaya koymuştur. 

Mesela Tarihçilerden Alman Julius Heinrich Klaprothe 1824, Avusturyalı 

Joseph Freiherr von Hammer 1832, İskoçyalı Walter Scott 1836, Finli Matthi-

as Alexander Castren 1856, Avusturya-Macaristanlı Arminius Vambery 1885,  

Alman kökenli Eugen Oberhummer 1912, Çin kaynaklarına dayanarak, Altay 

Dağlarını Türklerin ilk anyurdu olduğunu vurgulamıştır

12

. Sanat tarihçılerin-

den Josef Strzugowsky (1935’te) Tanrı Dağlarının kuzey-batı Asya sahasını 

Türklerin ilk vatanı olduğunu ileri sürdü

13

. Bazı kültür tarihçilerinden İ. Zi-

chy (1938’de) İrtiş’le Urallar arasını, O. Menghin (1937’de) Altaylarla Kazak 

bozkırları  arasını, W.  Koppers    (1937’de)  Baykal  Gölü’nün  güney-batısını 

göstermişlerdir

14

. Dil araştırıcılarından W. Radloff (1891) ve L. Ligeti (1940) 

Türklerin  ilk  iskân  bölgeleri  olarak  Altay’ların  doğusunu,  G.J.  Ramstedt 

10  Velidi, a.g.e, s. 25.

11  Turlybek, 2013, a.g.t, s. 169.

12  İbrahim  Kafesoğlu,  Türk  Milli  Kültürü,  Boğaziçiyayınlarıi  14.Baskı,  İstanbul  1996, 

s.  47;  Mustafa  Kalkan,  Orta  Asya  Türk  Devletlerinde  Ordu  ve  Savaş  Stratejileri, 

KaynakYayınları, İzmir 1995, s. 6.  

13  Kafesoğlu, 1996,a.g.e, s. 47. 

14  Kafesoğlu, 1996,a.g.e, s. 47.

---