Umumiy doc

fizik o‘zgartirish
deb ataladi. Agar namunaga ta’sir qilish uning tarkibining tubdan 
o‘zgarishiga olib kelsa, u 
kimyoviy o‘zgartirish
deb ataladi. 
Gaz analizatorlari hajmiga nisbatan %, g/m
3
, mg/l larda darajalanadi. Birinchi 
birlik ancha qulaydir, chunki gaz aralashmalari komponentlarining foiz hisobidagi 
miqdori harorat va bosim o‘zgarganida doimiyligicha qoladi. 
Gaz analizatorlari tarkibiga datchik va chiqish signallarini o‘lchagichdan 
tashqari, asbobning normal ishlashini ta’minlovchi bir qancha qurilmalar ham kiradi. 
Asosiy, yordamchi qurilmalar gaz aralashmasi namunasini tanlovchi, tozalovchi, 
uzatuvchi va tahlilga tayyorlovchi qurilmalardir. 
Gaz 
analizatorlarining 
mavjud 
tasnifi 
aralashmaning 
aniqlanadigan
komponentlarining konsentrasiyasini o‘lchashga asos qilib olingan fizik-kimviy 
xossalarga asoslanadi. 
Quyida sanoatda keng tarqalgan usullar va asboblar ko‘rib chiqilgan. 
Termokonduktometrik gaz analizatorlari 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

188 
Termokonduktometrik gaz analizatorlarining ishlash prinsipi
gaz 
aralashmasi 
issiqlik 
o‘tkazish 
qobiliyatining 
tekshirilayotgan 
komponent 
konsentrasiyasiga 
bog‘liqligiga 
asoslangan. 
Agar 
binar 
aralashmadagi 
komponentlarning issiqlik o‘tkazuvchanligi har xil bo‘lsa, bu usulni qo‘llash qulay. 
Ko‘p komponentli gaz aralashmasini tahlil qilishda yuqoridagi usulni qo‘llash 
mumkin, lekin aniqlanmaydigan komponentlarning issiqlik o‘tkazuvchanligi bir-
biridan uncha farq qilmay, aniqlanayotgan komponentning issiqlik o‘tkazuvchanligi 
ulardan ancha farq qilishi kerak. 
Ko‘pchilik gaz aralashmalarining issiqlik o‘tkazuvchanligini quyidagi ifoda 
bilan aniqlash mumkin: 
n
n
C
C
C
C
λ
λ
λ
λ
λ
100
...
100
100
100
3
3
2
2
1
1
+
+
+
+
=
, (6.1) 
bu erda S
1
, S
2
, S
3
,..., S
p
 — issiqlik o‘tkazuvchanligi tegishlicha 
λ
1
,
λ
2
,
λ
3
,...,
λ
p 
 bo‘lgan komponentlar mikdori (bu 
erda, S
1
 + S
2
 + S
3
 + . . . + S
p
 = 100 % bo‘lishi shart). 
Aniqlanmaydigan komponentlarning yig‘indi konsentrasiyasi S
v
(6.1) ga ko‘ra 
mos keladigan issiqlik o‘tkazuvchanligi 
λ
v
bo‘lgan aralashmaning issiqlik 
o‘tkazuvchanligi quyidagi ifodadan aniqlanadi: 
B
B
A
C
C
λ
λ
λ
λ
100
100
+
=
, (6.2) 
bu erda S
A
 — issiqlik o‘tkazuvchanligi 
λ
A
 bo‘lgan aniqlanadigan komponent miqdori. 
S
v
+ S
A
= 1 bo‘lganligi uchun aniqlanadigan komponent konsentrasiyasi S
A
ning aralashmaning o‘lchanadigan issiqlik o‘tkazuzchanligi 
λ
ga bog‘liqligi, 
aniqlanmaydigan va aniqlanadigan komponentlarning issiqlik o‘tkazuvchanliklari 
ma’lum bo‘lganida, quydagi ko‘rinishda bo‘ladi: 
C
A
=(
λ
-
λ
B
)
∙
(
λ
A
-
λ
B
). (6.3) 
Gaz aralashmasining issiqlik o‘tkazuvchanligini o‘lchash uchun tahlil 
qilinayotgan aralashma bilan to‘ldirilgan kameraga joylashtirilgan qizdiriladigan 
o‘tkazgichdan foydalaniladi. Agar o‘tkazgichdan kamera devorlariga faqat issiqlik 
o‘tkazuvchanlik tufayligina issiqlik berilsa, quyidagi ifoda to‘g‘ri bo‘ladi: 
Q=2
π∙
l
∙λ
(t
p
-t
s
)/l
p
(D/
d),
(6.4) 
bu erda Q — o‘tkazgich 1 sekundda beradigan issiqlik miqdori; l, d — o‘tkazgichning uzunligi va diametri; D 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

189 
— kamera diametri, 
λ
 — gaz aralashmasining issiqlik o‘tkazuvchanligi; t
n
 , t
s
 — o‘tkazgich va kamera devorlarining 
harorati. 
O‘tkazgich beradigan issiqlik Q va kamera devorlarining atrof-muhit haroratiga 
bog‘liq bo‘lgan harorati t
s
o‘zgarmas bo‘lganida gaz aralashmasining issiqlik 
o‘tkazuvchanligi o‘tkazgichning haroratini, binobarin, uning o‘tkazuvchanligini bir 
xil qiymatda aniqlaydi. O‘tkazgich sifatida elektr qarshiligining harorat koeffisienti 
yuqori va kimyoviy jihatdan chidamli metall simdan foydalaniladi; platina ko‘proq, 
volfram, nikel, tantal kamroq ishlatiladi. 
Termokonduktometrik gaz analizatorlarining o‘lchash elementlari o‘zi 
qiziydigan qarshilik termometri rejimida ishlaydigan, platina tola joylashgan kamera 
shaklidagi o‘zgartkichdan iborat. Gaz aralashmasi tarkibining o‘zgarishi uning 
issiqlik o‘tkazish qobiliyatini o‘zgartiradi, natijada qizigan tola va gaz aralashmasi 
o‘rtasida o‘zaro issiqlik almashuvining jadalligi ham o‘zgaradi. Tolaning elektr 
qarshiligi tekshirilayotgan komponent konsentrasiyasini bildiradi. 
Bu turdagi sanoat gaz analizatorlarida o‘lchashning differensial usuli 
qo‘llaniladi, bu erda, tekshirilayotgan va namuna gaz aralashmalarining issiqlik 
o‘tkazuvchanligi ishlovchi va solishtirma kameralar yordamida solishtiriladi. 
Ishlovchi kamera oqib o‘tadigan qilib ishlanadi, solishtirma kamera esa tarkibiga 
konsentrasiyasi o‘lchashning pastki, o‘rta va yuqorigi chegarasiga mos keladigan 
o‘lchanayotgan komponent kirgan gaz aralashmasi bilan to‘ldiriladi. 
O‘lchash 
sxemalari 
bevosita 
hisoblash yoki avtomatik muvozanatlash 
prinsipiga 
ko‘ra 
quriladi. 
6.1-rasmda 
ko‘rsatilgan 
termokonduktometrik 
gaz 
analizatori 
konsentrasiyani 
muvozanatlashgan 
ko‘prik 
yordamida 
o‘lchaydi. Doimiy sarfga ega bo‘lgan 
tekshirilayotgan gaz aralashmasi R
t
1 
6.1 – 
расм
.