Universiteti a. A. Pulatov voleybol nazariyasi va
II bob. O‘QITUVCHI-TRENERNING KO‘P QIRRALI KASBIY-
Yüklə 7,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
| II bob. O‘QITUVCHI-TRENERNING KO‘P QIRRALI KASBIY-
PEDAGOGIK FUNKSIYALARI 2.1. O‘qituvchi-trener kasbini tanlashning biopsixologik va ijtimoiy-pedagogik asoslari
Atrof-muhit tabiati tirik organizm va uning faoliyatiga goh ijobiy, goh salbiy ta’sir etuvchi omillardan iborat bo‘lib, ularga moslashish reaksiyasi buyuk fiziolog-olim G.Selye tomonidan yaratilgan “Stress” konsepsiyasining “Umu-miy adaptatsion sindrom” qonuniyatlari asosida kechadi. Ushbu konsepsiyaga ko‘ra “Umumiy adaptatsion sindrom” jarayoni uch bosqichda namoyon bo‘lar ekan: - xatarli-xavotirlanish; - rezistentlik (moslashish); - barbodlanish. Bu jarayonlarni ijobiy yoki salbiy natijalari bilan kechishi mavjud filogenetik va ontogenetik imkoniyatlarga asoslanar ekan. Mazkur bosqichlarda funksional organlar faoliyati bilan bog‘liq neyrogumoral (endokrin) jarayonlarga alohida urg‘u bermagan holda e’tirof etish mumkinki, gap organizmni tashqi muhitning
14
endogen va ekzogen omillari ta’siriga moslashish qudrati (qobiliyati) haqida bormoqda. Boshqacha qilib aytganda, organizmni moslashuv energiyasi bilan ta’minlovchi nasliy omillar qiymatiga qarab xatarli-xavotirlanish bosqichi muvaffaqiyatli kechishi mumkin. Natijada organizmni tashqi va ichki muhitning o‘zgaruvchan ko‘rsatkichlariga moslashish imkoniyati yuzaga keladi. Odam organizmi jihatidan, bundan tashqari, inson ijtimoiy-iqtisodiy va psixojismoniy sharoitlarga ham moslashishi lozimdir. Lekin, agar genetik va moslashuv energiyasining hajmi tashqi muhitdan ta’sir etuvchi “stress-qo‘zg‘atgichlar” kuchidan kam (kuchsiz) bo‘lsa, unda funksional organlar “barbodlanish” bosqichiga duchor bo‘lishi mumkin. Oila, mahalla, jamoa va jamiyat muhitida dunyoga keluvchi, yashovchi, ularning ta’sirida odob-axloqi shakllanuvchi, umumbashariy va milliy madaniyat- qadriyatlarni o‘zlashtiruvchi har bir farzand biopsixologik, ekologik, ijtimoiy- iqtisodiy va pedagogik ta’lim-tarbiya asosida umumiy hamda maxsus bilim- ko‘nikmalarga ega bo‘ladi, o‘zi istagan kasbni tanlaydi. Ushbu jarayonlar, fikrimizcha, qayd etilgan “adaptatsion sindrom” konsep- siyasining birinchi ikki bosqichi qonuniyatlari doirasida kechadi. Agar bolada, talabada, hatto kasb-koriga ega bo‘lgan ulg‘aygan kishida ham “adaptatsion sindrom” konsepsiyasining birinchi ikki bosqichida filogenetik va ontogenetik ta’lim-tarbiya kuchi stress-qo‘zg‘atgichlar ta’sir kuchidan zaif bo‘lsa, mazkur konsepsiyaning “barbodlanish” bosqichi yuzaga kelishi mumkin. Buyuk neyrofiziolog akademik P.K. Anoxin (1980)ning “Funksional sistema” nazariyasiga muvofiq inson tug‘ilishidan boshlab, toki o‘zining butun ontogenetik taraqqiyoti (hayoti) davrida shartsiz va shartli reflekslar asosida faoliyat ko‘rsatadi. Ushbu reflekslarning o‘zaro integral tartibda maqsadli yo‘nalish bo‘ylab xizmat ko‘rsatish funksiyasi ijobiy moslashuv natijasiga olib kelishi mumkin. Jumladan, inson hayoti davomida “izlash” (qidirish), “mo‘ljal-lash” (orientirovka) yoki “nima bu” (chto takoe), oziqa topish (piщe-dobыvayuщiy) va h.k. Mazkur shartsiz reflekslar shartli reflekslarni shakllanishi va mukammallashishi uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, “oziqa topish” shartsiz refleksi misolida aytish
15
mumkinki, bola bir necha oziqa turlarini iste’mol qilib ko‘rgandan keyin, unda muayyan oziqaga nisbatan ta’mni his qilish refleksi shakllanadi, faol motivatsiya yuzaga keladi, tanlangan oziqaga nisbatan ishtaha dominantasi paydo bo‘ladi, so‘lak ajrala boshlaydi, motivatsiya ham, dominanta ham, ishtaha ham, ruhiyat ham o‘z qiymatini yo‘qota boshlaydi. Lekin, dominant motivatsiya va ishtahani yuzaga keltiruvchi bunday refleks, albatta, tanlov uchun qanday oziqa turlari mavjudligiga bog‘liq bo‘ladi. Ayrim hollarda tanlov belgilanadi, lekin tanlangan oziqa narxi mavjud iqtisodiy imkoniyatga mos kelmaydi. Esda tutish muhimki, har qanday narxi baland oziqa ham sifatli va foydali bo‘lavermaydi. Shuning uchun organizmga foydali, yuksak energiya ajratish qiymatiga ega, shu bilan bir qatorda ishtaha ochuvchi va dominant motivatsiyani yuzaga keltiruvchi oziqani tanlashda mutaxassis va manfaatdor shaxslar (ota-ona, o‘qituvchi, trener va h.k.) yordam berishlari lozim. Istagan kasbni, shu jumladan, trenerlik kasbini tanlash jarayoni u yoki bu darajada yuqorida qayd etilgan subyektiv va obyektiv shartlar ta’sirida shaklla- nadigan, dominant motivatsiyani qondirishga qodir biopsixologik va ijtimoiy- pedagogik ta’lim-tarbiya salohiyatiga bog‘liqdir. Aslida barcha kasblar kabi trenerlik kasbini tanlash kamdan-kam tasodifiy yoki “ko‘r-ko‘rona” amalga oshiriladi, ammo bunday misollar mavjudligini inkor qilib bo‘lmaydi. Ushbu mavzu bilan shug‘ullanuvchi aksariyat mutaxassislarning fikriga qaraganda, biror kasbni tanlashdan avvalroq vaqt ichida turli hayotiy vaziyat yoki sabablarga asosan bir qator motivatsion jarayonlar yuzaga keladi. So‘ng oilada, ta’lim-tarbiya muassasalari, sport maktablari, musobaqalarni kuzatishda ko‘plab qayd etilgan saboqlar yoki oila a’zolari, sirdosh o‘rtoqlari, o‘qituv-chilari, yaqindan tanish bo‘lgan yetakchi sportchilar tavsiyasiga ko‘ra muayyan kasbga mehr uyg‘onadi, dominant motivatsiya shakllanadi va bolada shu motivatsiyani qondirishga qaratilgan orzu-umid yoki jiddiy qaror mujassam-lashadi (M.I. Stankin, 1998; M.V. Sanaya, 2010; Yu.O. Reznikov va b., 2005). Mazkur mualliflarning ta’kidlashicha, trenerlik kasbini egallash istagi asosan sport bilan
16
jiddiy shug‘ullangan, lekin u yoki bu sabablarga ko‘ra yuksak natijalarga erisha olmagan sportchilarda paydo bo‘lar ekan. Muntazam sport bilan shug‘ullangan, chempion bo‘lish mashaqqatini shaxsan tushungan, o‘z trenerining serqirra va keng qamrovli og‘ir mehnatini his qilgan yuksak mahoratli sportchilar esa trenerda mujassam bo‘lgan ixtirochilik, kommuni-kativlik, ijodchilik, tashkilotchilik va boshqa shu kabi qobiliyatlarga erishish qiyinligini his qilgan holda ushbu kasbdan kechishni afzal ko‘radilar. Supersportchilar o‘z treneridan faqat “olish”ga moslashib qoladi va “olgan” narsalarini mohirona takrorlashga ko‘nikib boradi. O‘rtacha malakaga ega sobiq sportchi uchun trenerlik kasbini egallash – bu “nom” qoldirish, o‘z qobiliyatini isbotlash, el-yurtga “doston” bo‘lish, iqtisodiy imkoniyatini boyitish, Vatan shuhratini ko‘tarish, agar, albatta, unda bilim va iste’dod bo‘lsa. Aynan shu toifaga mansub trenerlarda muqaddam sportda erishmagan cho‘qqilarni zabt etish va o‘z “sport hayoti”ni uzaytirish imkoniyati mavjud bo‘ladi. Shunday ekan, “nom” qoldirish istagida trenerlik kasbini “akalar” yordamida egallash oxiri berk ko‘chaga kirish bilan barobardir. Trenerlik kasbini, sportda yuksak natija ko‘rsatmagan bo‘lsa-da, lekin muntazam va jiddiy shug‘ullangan, sport va yuklamalarni ta’sir etish sirlarini chuqur o‘zlashtirgan, o‘zining kasbiy-pedagogik bilimi, ko‘nikma va malaka-larini doimo oshirib boradigan, ijtimoiy-gumanitar, tabiiy-aniq, tibbiy-biologik fanlar mohiyatini o‘zida mujassam qilgan shaxs egallashi mumkin. Shunday bo‘lsada, buyuk sportchilar ichidan trenerlik kasbini egallashga loyiq nomzod bo‘lishi mushkul, deb bo‘lmaydi. Chunki, bunday sportchilar tarkibida ham “o‘ynovchi”, o‘z faoliyatiga ijod bilan yondashuvchi, biopsixologik va kasbiy-pedagogik qonuniyatlarni tushunuvchi va yuqori malakali, raqobatbardosh sportchilarni tayyorlashga qodir trenerlar rolini “qoyilmaqom” qiluvchilar ham topiladi (A.A. Derkach, N.V. Kuzmina, 1993; M.V. Sanaya, 2010). Bu borada ko‘p narsa trenerlik kasbini tanlovchi sportchining o‘ziga xos insoniy xususiyatlariga bog‘liqdir. Sport amaliyotida aksariyat hollarda agressiv xarak-terli (bosim o‘tkazuvchi) trenerlar uchraydi. Bunday trenerlar sportchilarga (jamoaga) avtoritar yondashuv asosida rahbarlik qiladi. Kamroq “yumshoq” yoki “mayin” faoliyat
17
ko‘rsatuvchi trenerlar ko‘zga tashlanadi. Bunday trenerlar sport jamoasiga demokratik prinsipda boshchilik qiladi. Ko‘pchilik tadqiqot-chilar birinchi toifaga ham, ikkinchi toifaga ham mansub trenerlar o‘ziga xos kamchiliklar bilan farqlanadi, deb ta’kidlaydilar (A.Ya. Korx, 2000; M.I. Stankin, 1998; Yu.O. Reznikov va b., 2005; M.V. Sanaya, 2010). Shuning uchun ham ular foydali va ijobiy natija keltiruvchi trener bo‘lish uchun qayd etilgan ikki toifaga mansub trenerlarning yaxshi tomonlarini olib, rahbarlikni “qamchi va pryanik” prinsipida olib borish lozim, deb hisoblaydilar. Lekin, albatta, bunday prinsip yetarli kasbiy-pedagogik kompetentli bo‘lsagina foydali natija beradi (E.A. Seytxalilov, 2006; Ye.R. Yuzlinaeva, 2012; G.B. Abdurasulova, Kim Eur Jung, 2008). Ma’lumki, trenerning pedagogik faoliyati serqirra va keng qamrovli murakkab jarayon bo‘lib, u barcha turdagi o‘quv-mashg‘ulot, ta’lim-tarbiya, o‘quv-uslubiy, tashkiliy va sportchilar tayyorlash jarayonini boshqarish bilan bog‘liq strategik vazifalarni hal etishga qodir mutaxassis bo‘lmog‘i lozim. Shunday ekan, ushbu pedagogik jarayonda trener va sportchi o‘rtasidagi munosabat (hamkorlik), o‘rgatish (ta’lim) va tarbiyaning birligi, trener va sportchining shaxsiyati muhim ahamiyatga egadir. Bunday o‘zaro faoliyat tashqi va ichki muhit omillarining o‘zgaruvchanligi tufayli bir tekisda kechmaydi, balki goh ijobiy, goh salbiy yo‘nalishda amalga oshishi mumkin. Ma’lumki, barcha pedagogik tadbirlar har bir obyektning geteroxron tartibda ulg‘ayishi, kamol topishi, uning biopsixologik va jismoniy jihatlardan shakllanishi kabi ontogenetik qonuniyatlar ta’sirida kechadi (A.A. Markosyan; 2002). Shuning uchun ham bunday jarayonda pirovardida ijobiy natijaga erishish imkoniyati trener ustoz – shaxs sifatida barcha jihatlardan o‘z shogirdlariga namuna bo‘la olishiga bog‘liqdir, uning
yuksak kasbiy-pedagogik kompetentligi esa shug‘ul- lanuvchilarda munosib hurmat hissini uyg‘otadi. E.A. Seytxalilov va M.I. Stolyarenko (2008)larning fikriga ko‘ra, bugungi trener-pedagogning kasbiy-pedagogik mahorati o‘z tarkibiga quyidagi bilim, ko‘nikma va malakalarni singdirgan bo‘lmog‘i zarur ekan:
18
- sportchining yuksak ma’naviy-axloqiy shaxs xususiyatlarini bilishga imkon beruvchi dunyoqarash; - o‘z kasbiga ijodiy jarayondek ongli yondashish motivatsiyasi; - pedagogik jarayonni maqsadli tashkil qilish va boshqarish imkoniyatini yaratuvchi bilim, ko‘nikma va malakalar hajmi (tizimi); - ko‘p qirrali pedagogik jarayonni ilmiy asosda o‘tkazish imkonini yaratuvchi ijodiy-genetik qobiliyat. Bundan tashqari, shuni ham ta’kidlash joizki, bugungi sport musobaqa-larida yuksak natijaga erishish zaruriyati, bir tomondan raqobatni kuchaytirib borayotgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan sportchi o‘ta shiddatli yuklamalarni o‘zlashtirish uchun u inson imkoniyatlari chegarasida faoliyat ko‘rsatishga majbur bo‘lmoqda. Ana shunday pog‘onaga sportchilarni bezarar olib chiqish, toliqish-zo‘riqish alomatlarini bartaraf etish, ish qobiliyatini tiklash, saqlash va oshirish kabi muammolarni mahorat bilan hal etish trenerga boshqa fanlarga (ijtimoiy- gumanitar, iqtisodiy, matematika, tibbiy-biologik va h.k.) doir bilim-larni chuqur o‘zlashtirishga da’vat etadi. Bu borada biz E.A. Seytxalilov (2006), B.Yu. Shamuratova, N.M. Turabayeva (2010)larning trener uchun yana bir qator quyidagi bilim-ko‘nikmalar zarur, degan fikrlariga to‘liq qo‘shilamiz: - pedagogik jarayonni (mashg‘ulotni) ta’sir etish samaradorligini baholash ko‘nikmasiga ega bo‘lish; - ish qobiliyatini tiklovchi, jadallashtiruvchi hamda “safga qaytarish” (reabilitatsiya) uslublarini qo‘llash texnologiyasini bilish; - sihat-salomatlikni shakllantirish vositalarini qo‘llash ko‘nikmalariga ega bo‘lish; - o‘quv-mashg‘ulot jarayonini ilmiy asosda tashkil qilish malakasiga ega bo‘lish; - xatolarni aniqlash va ularni bartaraf etish yo‘llarini bilish; - o‘z bilimi, ko‘nikma va malakalarini mustaqil shakllantirishni bilish. 19
Qayd etilgan adabiyotlar tahlili, ularda keltirilgan fikr-mulohazalarda shu narsa e’tirof etilishi mumkinki, trener-pedagog faoliyati haqiqatan ham serqirra va keng qamrovli jarayon bo‘lganligi tufayli bu kasbni tanlashda unda biopsixologik va ijtimoiy-pedagogik qonuniyatlar haqidagi bilimlar tizimi shakllangan bo‘lishi, sport maktablari, klublari va terma jamoalarga tanlash texnologiyasini yuksak o‘zlashtirilgan bo‘lishi o‘ta muhim ahamiyat kasb etadi.
Yüklə 7,14 Mb. Dostları ilə paylaş:
|