Uot 31. 445. Q. M. MƏMMƏdov, Y.Ġ. ġAhverdiyev, H. M. HƏSƏnov, S. Y
Ekologiya və su təsərrüfatı jurnalı, №3, may, 2016- cı il
Yüklə 0,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ekologiya və su təsərrüfatı jurnalı, №3, may, 2016- cı il
Ekologiya və su təsərrüfatı jurnalı, №3, may, 2016- cı il
göstəricilər üzrə müvafiq normativlərlə mü- əyyən olunur. Onların profilaktikası - yeni su obyektlərinin və su təchizatı sistemlərinin yaradılması və su hövzələrinin tikilməsi yolu ilə aparıla bilər.
1. Ağayev İ.Ə. və başq. Epidemiologiya. Bakı, 2012. 2.
Покровски В.И. и др. Инфекционные болезни и эпидемиология. М., 2004. 3.
4.Кязимов М. и др. Общая гигиена (прак- тикум). Баку, 2007.
Müasir dövrün aktual problemlərindən olan ətraf mühitin ekoloji vəziyyəti elmin müxtəlif sahələrində tədqiq olunur. Bu prob- lemin həllində əsas məqsəd ekoloji vəziyyət, ərazinin təbii və antropogen çirklənməsinin tədricən azaldılmasının müxtəlif üsullarla yerinə yetirilməsidir. Tədqiq etdiyimiz ərazi - Samur-Dəvəçi ovalığı Azərbaycanın şimal-şərqində yerləşir və Ərazi əsasən düzən hissədən ibarətdir. Xəzər dənizinin sahiliboyu şimal-qərbdən cənub-şərqə, Azərbaycan Respublikasında Samur çayından Sumqayıt çayınadək uzanır. Ovalıq şimal-qərbdə (200-250 m hündürlük- də) nisbi hündürlüyü 10-25 m-ə çatan pillə vasitəsilə Qusar maili düzənliyinə keçir. Ma- ili düzənlik cənub-qərbdə Yan silsiləyədək davam edir. Ovalığın dəniz sahili hissələri okean səviyyəsindən 28 m-dək aşağıda yer- ləşir. Samur-Dəvəçi düzənliyi dəniz səviy- yəsindən 0-580 m yüksəkliklərarası sahəni əhatə edir [1]. Burada meşələrin sahəsi 21500 hektardır. Ərazidə antropogen təsir nəticəsində bitki örtüyü güclü deqradasiyaya uğradığından yeni təkrar bitki formasiyaları formalaşmışdır. Ərazinin əsasən palıd, fısdıq vələs meşələri ilə zəngin olmasını nəzərə al- saq, bu ağaclardan qanunsuz yolla istifadə olunur. Tədqiqat rayonunda aparılan müşa- hidələrə əsasən söyləmək olar ki, qırılan və ya quruyan ağacların yerinə yeni ağac əkil- mir. Digər əsas ekoloji problemlərdən biri də qış aylarında yanacağa olan ehtiyacdan meşələrdəki çoxillik ağacların qırılmasıdır. Rayonun düzən hissəsini qismən dəniz altın- dan çıxmış qumluqlar 1-4 km enində dəniz sahilində şimaldan başlamış cənub-şərqə, Abşeron yarımadasına kimi dənizboyu uza- nan lentvari ərazini təşkil edir. Qumluqlarda şimal küləklərinin zərərverici təsirini azalt- maq üçün az da olsa meşə əkinləri aparılır. Meşə əkinində quraqlığadavamlı, torpağın münbitliyinə az tələbkar iydədən, yulğundan və eldar şamından istifadə edilir. Burada əsasən dördüncü dövr Kaynazoy çöküntüləri geniş yayılmışdır. Samur-Dəvəçi düzənliyinin Şollar ərazi- sində qrunt sularının yer səthinə çıxması ki- çik sahələrdə bataqlıqlaşmaya səbəb olmuş- dur. Düzənliyin başqa yerlərində də xırda sahədə bataqlıqlaşmaya təsadüf edilir. Vax- tilə düzənlikdə Yalama Meşə Təsərrüfatı tə- rəfindən əkilmiş Eldar şamından ibarət meşə əkinləri (10-15 yaşlı) sahənin sonradan ba- taqlıqlaşması nəticəsində ağaclar quruyub məhv olmuşdur [2]. Samur-Dəvəçi düzənliyində kənd təsər- rüfatının, əkinçiliyin və tərəvəzçiliyin inki- şafı ilə əlaqədar yeni aqrosenozlar yaradıl- mış, təbii fitosenozlar isə geniş ərazilərdə məhv edilmişdir. Buna baxmayaraq az da ol- sa təbii fitosenozların qorunub saxlandığı ərazilər də vardır. Burada səhra bitki örtüyü ilə yanaşı yarımsəhra bozqır çala-çəmən, su- bataqlıq və meşə kol bitki örtükləri də möv- cuddur.
Ekologiya və su təsərrüfatı jurnalı, №3, may, 2016- cı il
Samur-Dəvəçi ovalığında meyvə bağla- rından daha çox məhsul almaq, həmçinin məhsulları tez yetişdirmək üçün müxtəlif kimyəvi preparatlardan istifadə edilir ki, bu zəhərli maddələr bir çox fəsadlar törədir [3, 4, 5, 6]. Onlar atmosfer havasını zəhərləyə- rək onun ekoloji vəziyyətini kəskinləşdirir, bu da əhali arasında müxtəlif xəstəliklərin yayılmasına səbəb olur. Bundan başqa torpa- ğın da ekoloji durumu pisləşməyə doğru ge- dir. Bu zəhərli maddələr torpağın dərin qat- larına hoparaq yeraltı sulara da keçmiş olur. Belə sulardan məişətdə, kənd təsərrüfatında və s. yerlərdə istifadə neqativ nəticələrə gə- tirib çıxarır. Samur-Dəvəçi ovalığında ekoloji gərgin- liyi artıran amillərdən biri də suvarma sis- temlərindən sızan və bir sıra neqativ fəsadlar törədən sulardır. Filtirasiya suları tətbiq olu- nan obyektin aqrolandşaftlarında qrunt sula- rının səviyyəsinə və rejiminə ciddi təsir gös- tərir. Siyəzəndə neftlə çirklənmiş torpaqları yenidən əvvəlki vəziyyətinə qaytarmaq üçün neftçıxarma sahəsində daha müasir və tək- milləşdirilmiş texnika və texnologiyadan is- tifadə edilməlidir. Neftlə çirklənmiş torpaq- lar əkinçiliyə yararlı torpaqları istifadəyə ya- rarsız vəziyyətə salmışdır. Yalama-Nabran zonasında sahibkarların son illər inşa etdikləri yüzdən artıq böyük və kiçik istirahət mərkəzinin tikintisi zamanı yüz hektarlarla meşə sahəsi yox edilmiş və onun yerində yaşayış korpusları, çimərliyi əvəz edən böyük hovuzlar və digər istirahət obyektləri tikilmişdir. Həmin obyektlərdən torpağa axıdılan çirkab suları hidrogeoloji şəraitdən asılı olub bəzi yerlərdə səthə çıxa- raq ərazini bataqlıqlaşdırır və ekoloji şəraiti gərginləşdirir. Ərazidə məişət tullantıları ciddi ekoloji təhlükə mənbəyi olub, meşə örtüyünün tədricən məhv olmasına şərait yaradır. Yalama - Nabran zonasının dənizkənarı zolağındakı aran meşələrin dinamikasına Xəzər dənizinin səviyyəsinin qalxıb-enməsi də xeyli təsir göstərir. Dənizin səviyyəsi aşağı düşdükdə drenaj yaxşılaşır və çaylar yatağını dərinləşdirir, qrunt suları səviyyəsi aşağı düşür. Dənizin səviyyəsinin qalxması ilə əlaqədar qrunt sularının səviyyəsi də qal- xır və meşələrin rütubətlənmə şəraiti də yax- şılaşır, hətta ifrat rütubətlənən sahələr artır. Ərazidə qrunt sularının hidrodinamiki re- jimlərinin formalaşmasında yaşayış məntə- qələri xüsusi rol oynayır. Çünki, Quba və Qusar şəhərlərindəki sənaye obyektlərinin, əhalinin məişət və içməli su ilə təminatında yeraltı sulardan geniş istifadə olunur. Son 5 il ərzində bu rayonların su təminatında hər il 1,6-6,2 mln m 3 yeraltı sulardan istifadə edil- mişdir. Samur-Abşeron kanalı ilə dəmiryolu arası sahədə relyefdən asılı olaraq yeraltı suların yatma dərinliyi 2-50 m arasındadır. Şollar sugötürücüsündən şərqdə yerləşən məntəqədə qrunt suyunun səviyyəsi 1,5-2,0 m dərinlikdə qərarlaşır və amplitudanın illik dəyişməsi 0,3 m-dən çox olmur. Digər mü- şahidə məntəqəsində - quyuda ilin əvvəlin- dən aprel-may ayına qədər qrunt suyunun səviyyəsi 4,8–5,2 m - dən 5,5m-ə qədər yük- səlməsi, avqust - sentyabr ayına qədər səviy- yənin enməsi, daha sonrakı müddətdə isə nisbi sabit qalması müşahidə edilir. Müşahidə nəticəsində alınan nəticələrə görə yeraltı suların sərfləri 0,02-0,3 l/s ol- muş və onların tərkibində ÜMD (ümumi mi- nerallaşma dərəcəsi) ilə yanaşı sulfat ani- onunun həcmi normadan artıq olmuşdur (cədvəl 1, 2). Düzənliyin şərqində dəmiryolu ilə Xəzər dənizi arasındakı sahədə qrunt sularının ya- tım dərinlikləri 0,8 - 1,0 m intervalda dəyi- şir. Dərinlikdə yeraltı suların əsas qidalanma mənbəyi olan çay suları hidrokimyəvi tərki- bin təmizliyi və mülayim çirklənmə dərəcə- ləri ilə səciyyələnir. Böyük Qafqazın şimal-şərq yamacı ça-l- rında müxtəlif çirkləndirici maddələr qeydə alınmışdır [7]. Samur çayında misin orta il- lik miqdarı 0,002 mq/l-dən 0,005 mq/l-ə ki- mi dəyişmişdir. Bu çayın suyunun tərkibində cüzi miqdarda ağır metallar, xlor və üzvi pestisidlər də qeydə alınmışdır. Ərazidə ən çox çirklənməyə məruz qalan çay Qudyal- çaydır ki, bu da Quba və Xaçmaz şəhərləri- nin kommunal-məişət və sənaye çirkab sula- rının axıdılması ilə əlaqədardır. Ən az çirk- lənmə Qaraçay, Vəlvələ və Dəvəçiçaylarıdır. Böyük Qafqazın şimal-şərq yamacı çayların- da hidrokarbonat 144-222,6 mq/l, sulfat 87,9-127,8 mq/l, xlor isə 5,08-12,8 mq/l ara- sında dəyişir. Nitrit ionunun orta çoxillik qiymətləri 0,006-0,007 mq/l arasında dəyişir.
Yüklə 0,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|