Uot 81-11 MÜXTƏLİFSİstemli İNGİLİs və azərbaycan diLLƏRİNDƏ tamamliq budaq cüMLƏLƏRİ VƏ onlarin müqayiSƏLİ TƏHLİLİ
Yüklə 1,53 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “ELMİ XƏBƏRLƏR”
64
UOT 339 BAZAR İQTİSADİYYATI ŞƏRAİTİNDƏ BEYNƏLXALQ ƏLAQƏLƏRİN QLOBALLAŞMASININ BƏZİ MƏSƏLƏLƏRİ 1 MƏMMƏDOV İLQAR SƏMƏNDƏR oğlu 2 TAĞIYEVA AİDƏ VALEH qızı Sumqayıt Dövlət Universiteti, 1-dosent, 2-baş laborant e-mail:aidatagiyeva02@gmail.com Açar sözlər: qloballaşma, əmtəə, informasiya, texnologiya, kapital, resurslar, təbii ehtiyatlar, transmilli korporasiya Qloballaşma prosesinin neqativ cəhətlərinə – daxili bazara davamlı dempinq təzahürlərinin güclənməsi nəticəsində yerli əmtəə istehsalçılarının çoxsaylı çətinliklərə məruz qalması, Elmi- Texniki Tərəqqinin ən yeni nailiyyətlərinin istehsalda tətbiqi nəticəsində iş yerlərinin itirilməsi, əhalinin gəlirlərinin səviyyəsi arasındakı təbəqələşmənin güclənməsi və sair amillər aid edilir. Qloballaşma prosesi mahiyyət etibarı ilə əmtəə, xidmətlərin, işçi qüvvəsinin informasiya, texnologiya və kapital resurslarının maneəsiz hərəkəti, iqtisadi sərhədlərin və fəaliyyət zonalarının liberallaşdırılması, təbii ehtiyatlardan istifadənin azad bazar konyukturuna tabe etdirilməsi ilə səciyyələnən tədbirlərin məcmusu kimi dəyərləndirilir. Araşdırmalar göstərir ki, qloballaşma prosesinin daha geniş coğrafi əraziləri əhatə etməsində önəmli rolu qlobal strukturlar oynayır. Xüsusilə, əsrlərin qovşağında qloballaşma prosesinin daşıyıcısı kimi, qlobal müəssisələr, başqa sözlə, transmilli korporasiyalar əhəmiyyətli rola malikdir. Qloballaşma prosesinin beynəlxalq iqtisadi və təsərrüfat münasibətləri sferasında daha genişmiqyaslı rola malik olması, onun siyasi proseslərlə sıx əlaqəsilə şərtlənir. Analitiklərin araşdırılmalarından belə nəticəyə gəlmək olar ki, qloballaşma kifayət qədər uzunmüddətli tarixi prosesi əhatə etsə də, onun daha güclü sürət alması XXI əsrin zaman etibarilə sonlarına təsadüf edir. Belə ki, XXI əsrin son onilliyində cəmiyyətdə baş verən geosiyasi dəyişikliklər dünya sosialist düşərgəsinin dağılmasına, nəticədə, postsovet və postsosialist məkanında yerləşən regionların açıq satış bazarlarına və sərbəst iqtisadi zonalar çevrilməsinə gətirib çıxarmışdır. Dünyada baş verən geosiyasi dəyişikliklər, ilk növbədə, beynəlxalq aləmdə inkişaf etmiş dövlətlərin superiqtisadi güc mərkəzlərinə çevrilməsilə nəticələnmişdir. Təhlil göstərir ki, qloballaşma prosesinin siyasi motivləri bütün dövrlərdə mübaliğəsiz olaraq iqtisadi məqsədlərə xidmət etmişdir. Əslində, bütün dövrlərdə hərbi siyasi qarşıdurmalar və ziddiyyətlər ərazi ilhaqına, təbii ehtiyatların xammal və satış bazarlarının ələ keçirilməsinə xidmət etməklə, bu və ya digər dərəcədə qloballaşma prosesinə yardımçı olmuşdur. Qloballaşma prosesi uzunmüddətli tarixi mərhələlər keçmişdir ki, bunlara da aşağıdakılar şamil edilir: -feodal müharibələr; -qədim sivilizasiyaların və imperiyaların təşəkkülü və inkişafı; -şəhərlərin, nəqliyyat və ticarət mərkəzlərinin yaranması; -dünyanın coğrafi və iqtisadi cəhətdən bölüşdürlməsi; -imperiyaların dağılması; -yeni satış bazarlarının yaranması və genişlənməsi; -Transmilli korporasiyaların inkişafı; -İnternet texnologiyalarının inkişafı. Qloballaşma prosesinə qərb iqtisadçıları tərəfindən müxtəlif aspektlərdə yanaşılır. Bir sıra iqtisadçılar qloballaşma prosesini, xüsusilə, müsbət məqamlarını önə çəkərək, xarici ticarətin həcminin artmasını, əmtəə və kapital dövriyyəsinin genişlənməsini, eləcə də təsərrüfat əlaqələrinin genişlənməsinin beynəlxalq iqtisadi münasibətlər sisteminə təsirini yüksək qiymətləndirirlər. Sumqayıt Dövlət Universiteti – “ELMİ XƏBƏRLƏR”– Sosial və humanitar elmlər bölməsi Cild 13 № 3 2017
65
Onlar belə bir arqumenti ön plana çəkirlər ki, iqtisadi əlaqələrin liberallaşması fonunda əmtəə və xidmətlərin, texnologiyaların, kapitalın, işçi qüvvəsinin və informasiyaların ölkələr arasında manesiz hərəkətin təmin olunması məhsul bolluğuna, bazarların genişlənməsinə əlverişli şərait yaradır. Digər iqtisadçılar isə qloballaşma prosesinin xüsusilə neqativ cəhətlərini vurğulamaqla onun sürətli sıçrayışının neqativ tərəflərini göstərirlər. Onlar belə bir arqumenti əsas götürürlər ki, qloballaşma prosesinin, xüsusilə, dempinq təzahürlərilə müşaiyət olunması əksər hallarda suveren ölkələrin milli iqtisadiyyatına mənfi təsir göstərir və bu da super güclərin və ondan asılı olan ölkələrin sayının artmasına səbəb olur. Məhz bütün bunlar da dünyada anti-qlobalist hərəkatının güclənməsilə müşayiət olunur. Bu hərəkatın nümayəndələri bu və ya digər beynəlxalq təşkilatlar və dövlətlərin istəyilə liberallaşmanın ifrat səviyyəyə çatmasını qloballaşmanın mənfi təzahürləri kimi dəyərləndirirlər. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, hər bir inkişaf etmiş ölkə iqtisadiyyatının bütövlükdə liberallaşmasının tərəfdarı deyil. Baxmayaraq ki, bu amillər Ümumdünya Ticarət Təşkilatı prinsiplərinə ziddir, həmin ölkələr, xüsusən də, ABŞ və Avropa Birliyi ölkələri öz milli maraqlarını qorumaqdadırlar. Araşdırmalar göstərir ki, 60-70-ci illərlə müqayisədə sonrakı dövrdə iqtisadiyyatda dövlətin rolu nəzərəçarpacaq dərəcədə yüksəlmiş, ABŞ-da özəlləşmənin sürəti aşağı düşmüş, liberallaşmanın tempi ləngimişdir. Hazırda qloballaşma ilə bağlı dünyada iki qütbləşmə mövcuddur. Bunlardan birincisi dünyada qloballaşma ideyasının tərəfdarları, ikincilər isə antiqloballaşma cəbhəsində birləşənlərdir. Antiqloballaşma tərəfdarlarının əksəriyyəti qloballaşmanın, xüsusilə, kommunikasiya sisteminin inkişafı ilə əlaqədar olan beynəlxalq əlaqələrin liberallaşdırılmasının əleyhinə deyillər. Lakin onlar əmtəə və xidmətlər bazarına sərbəst daxilolmanı təmin edən, eyni zamanda dövlət tərəfindən yerli əmtəə istehsalçılarına zəruri hallarda maliyyə dəstəyini nəzərdə tutan təmərküzləşmə prosesinə üstünlük verirlər. Artıq mübaliğəsiz qeyd etmək olar ki, XX əsrin sonlarından və XXI əsrin başlanğıcından etibarən qloballaşma prosesi kiçikliyindən və böyüklüyündən asılı olmayaraq, bütün ölkələrin ictimai-siyasi və sosial-iqtisadi həyatlarına sürətlə müdaxilə edə bilmişdir. Doğrudur, bu prosesdən hansı ölkələrin iqtisadi səmərə əldə edəcəyi tamamilə başqa bir problemin mövzusudur, lakin bununla belə, qloballaşmanın hazır məhsullarının, eləcə də elm tutumlu məhsulların ixracı ilə ixtisaslaşmış ölkələrin səmərə əldə edəcəyi şübhəsizdir. Təbiidir ki, iqtisadiyyatı beynəlxalq bazar konyunkturundan asılı olan ölkənin strateji baxımdan zərərlə üzləşəcəyi də istisna olunmur. Azərbaycan Respublikası dövlət müstəqilliyi əldə etdikdən sonra beynəlxalq münasibətlər sisteminə inteqrasiya olunmaqdadır və bu istiqamətdə hüquqi və iqtisadi transformasiya tədbirləri həyata keçirilmişdir. Transformasiya prosesinin, ilkin dövlətlərində həyata keçirilən iqtisadi islahatlar daha çox keçmiş mərkəzləşdirilmə sisteminin dağılmasına və iqtisadiyyatın bazar münasibətlərinin tələblərinə uyğun adaptasiya edilməsinə istiqamətləndirilmişdir. Bu mərhələdə əsas diqqət iqtisadi qanunvericiliyin formalaşdırılmasına, mülkiyyətin özəlləşdirilməsinə, inhisarçılıq sisteminin dağılmasına yönəldilmişdir. İqtisadi qanunvericiliyin mühüm tərkib hissəsi kimi daxili bazarda rəqabətin qorunması, qanunsuz inhisar fəaliyyətinin, haqsız rəqabətin və haqsız reklamın qarşısının alınması, məhdudlaşdırılması və aradan qaldırılması məqsədilə rəqabət siyasətini həyata keçirmək üçün antiinhisar və ya rəqabətin qorunması qanunvericiliyi yaradılmışdır. Təbii inhisar subyektlərinin fəaliyyətinin tənzimlənməsinin qanunvericilik bazası işlənib hazırlanmışdır. Məlum olduğu kimi, bazar iqtisadiyyatının formalaşdırılmasının əsasını rəqabətin təmin edilməsi təşkil edir. Milli iqtisadiyyatda rəqabətin qorunmasının əsas prinsipləri Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında əks olunmuşdur. Milli iqtisadiyyatın formalaşdığı müasir şəraitdə İqtisadi İnkişaf Nazirliyi eyni zamanda rəqabətin stimullaşdırılması və iqtisadi qanunvericiliyə əməl edilməsinə yönəldilən funksiyalarını da həyata keçirir ki, bunlara da aşağıdakılar şamil edilir: -Azərbaycan Respublikasının “Antiinhisar fəaliyyəti haqqında”, “Təbii inhisar haqqında”, “Reklam haqqında” və “Maliyyə-sənaye qrupları haqqında” qanunlara əməl olunmasına dövlət nəzarəti; -təsərrüfat subyektlərinin birliklərinin yaradılması, yenidən təşkili və ləğv edilməsi zamanı antiinhisar qanunvericiliyinə riayət edilməsinə dövlət nəzarəti;
Yüklə 1,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|