Урмийа ханлыьы

 
29 
Kerman  və  Xorasandan  köçürüb  Urmiyaya  yerləşdirmişdi.  Tarixçi 
Mirzə  Rəşid  Ədibüşşüəara  yazır:  «Osmanlılar  və  İranın  bir  sıra 
sərhəddə  yaşayan  kürd  tayfaları  Təmir  xan  Əmir  xan  oğlunun 
təhriki ilə Avşar elinin Urmiyaya qayıtmasına mane olmaq istədilər. 
Salmasın Qarasu bölgəsində Kəlbəli xanla üzbəüz gəlib, savaşa baş-
ladılar.  Avşar  elinin  qəhrəmanlığı  sayəsində  məğlub  oldular.  Bir 
hisəsi  öldürüldü,  bir  hissəsi  isə  qaçıb,  dağlara  sığındı.  Kəlbəli  xan 
uğurla, öz eli ilə bərabər Urmiyaya daxil oldu. Elini  yerbəyer edib 
öz  idarəsinə  başladı.  Avşar  elinin  hər  oymağına  bir  mahal,  bir 
nahiyə verib, yerləşdirdi». 
Kəlbəli sultan el-oymaqları mahal və nahiyələrdə yerləşdirən-
dən  sonra  paytaxtda  az  miqdar  qoşun  saxlmışdı.  Bəradost  tayfası 
yenidən Urmiyaya hücum edir. Tayfa ağsaqqalları güclərinin az ol-
duğunu  bildirib,  barış  təklif  edirlər.  Elə  bu  vaxt  Kəlbəli  sultanın 
hərəmxanasından üstü örtüklü bir qızıl məcməi gəlir. Örtüyü qaldı-
rırlar. Baxırlar ki, bir siyirmə qılınc var. Tayfa başçıları bu işarənin 
səbəbini  soruşurlar.  Kəlbəli  sultan  deyir  ki,  namusu,  şərəfi  olan 
düşmənə təslim olmaz. Savaşmaq istəyən qılıncı götürüb, meydana 
getsin,  təslim  olmaq  istəyən  örtüyü  başına  bağlayıb,  hərəmxanaya 
daxil olsun. 
Bu sözdən sonra avşar əmirləri birləşib düşmən üstünə gedir-
lər. Qarahəsənli yaxınlığında savaş baş verir. Kəlbəli sultan baxır ki, 
düşmənlər uşaq kimi qarşılarından qaçır. Fikirləşir ki, qaçmaqla on-
lara qurğu qurublar. Sonra baxır ki,  öz cinahının ardından 300-400 
atlı əlində nizə gəlir. Düşmənlər onları görüb, qaçmağa üz tuturlar. 
Kəlbəli  sultan  düşmən  qaçandan  sonra  köməyə  gələnlərin  kimliyi 
ilə maraqlanır. Onlar kişi paltarı geymiş avşar qadınları idilər… 
Təmir xan 1629-cu ildə bir dəstə kürdü başına yığıb, Urmiya-
ya hücuma keçir. Kəlbəli xan ona məktub göndərib sülhə dəvət edir. 
Nəsihət  kar  etmədiyini  görüb  onun  yerləşdiyi  Dumdum  qalasına 
qoşun göndərir. Öncə qardaşı və sərkərdəsi Gəncəli xana tapşırır ki, 
qalanı mühasirəyə alsın. Qala sərhəddə yerləşirdi. Tayfasın mərkəzi 
sayılırdı. Bu əşirət təəssüb üzündən Təmir xana qoşulmuşdu. Gən-
cəli xan bir müddət qalanı mühasirədə saxlasa da, ala bilmədi. Kəl-

---

 
30 
bəli  xan  özü  onun  ardınca  gəldi.  Avşarın  seçmə  oğullarını  da  gə-
tirdi. Həmin günün axşamçağısı qalanın ayağına yetişdi. Mühasirəni 
yoxladı,  hazırlığı,  hücum  planını  nəzərdən  keçirdi.  Sonra  bütün 
qüvvə  ilə  sağdan,  soldan  qalaya  hücuma  başladı.  Qalanın  şərq  və 
qərb hissəsini ələ keçirdi. Bu vəziyyəti görən kürdlər özlərini müda-
fiə etmək üçün qaladan çıxdılar. Günbatana qədər şiddətlə vuruşdu-
lar. Kürdlərin çoxu avşarların qılıncına tuş gəldi. Qalanı qaçıb, yeni-
dən  qalada  daldalandı.  Sabahı  gün  kürdlər  avşarların  qorxusundan 
qaladan  çıxmadılar.  Fəqət,  aralıdan  top-tüfəng  atmaqla  günü 
sovdular. 
Kəlbəli  sultan  gecə  müşavirə  çağırıb,  səngər  qazdırdı,  yollar 
çəkdirdi. Onun tapşırığı ilə bir qatırı üç gün yedirdib, su vermədilər. 
Üç  gündən  sonra  qalanın  ətrafına  dolandırdılar.  Qatır  su  xəttini 
tapıb,  eşələməyə  başladı.  Avşarlar  qazıb,  su  xəttinə  neft  tökdülər. 
Qaladakılar bir-iki gün də dözəndən sonra təslim olduqlarını bildir-
dilər. Qaladakı  ruhanilərə quran möhrlətdirib, Kəlbəli  sultana gön-
dərdilər. Kəlbəli sultan onlarla şərt kəsdi ki, top-tüfənginizi qoyub, 
özünüz  rədd  olun.  Təmir  xan  şərtə  əməl  etdi.  Kəlbəli  sultan  qəni-
mətləri avşar döyüşçüləri arasında bölüşdürdü. 
Səfəvilər zamanında Urmiya xalqı arasında şiə məzhəbini qə-
bul etmə ancaq fərdi olaraq görünür. Bugünə qədər oradaki kürdlər 
və bəzi kəndlər (Balov) hələ də sünnidir. (Sünni) Nəqşibəndi şeyx-
lərinin  nüfuzu  haqqında  bu  vəqa  bir  fikir  verə  bilir:  1639-cu  ildə 
Sultan Murad, Diyarbəkırdə 30.000 – 40.000 müridi olan Urmiyali 
Şeyx Mahmudu öldürtdü. Onun əcdadı da Urmiya şeyxləri idi”. 
Cənubdan Tərgəvər, şərqdən Urmiyə mahalları şimaldan Ba-
laşan yüksəkliyi, qərbdən Şəkən bulağı, Dilavan və Nuşİrəvann gə-
diyi ilə həmsərhəddir. Mahalın kəndləri dağ ətəklərindı və düzənlik-
lərində yerləşmişdir. 
Baranduz  (Bəradost)  adlı  çay  düzənlikdə  salınan  kəndləri  su 
ilə təmin  edirdi Mahalın hakimləri  həmin düzənliyini cənubundakı 
Bəydostu dağınının üzərində salınmış “Kun-i miş” adlı qalada sakin 
olurdular.  Bu  qala  Urmiya  xanlığının  həbsxana  funksiyasını  da 
yerinə yetirirdi. Qala başçıları xanın tələb etdiyi vaxtlarda divanxa-

---

 
31 
nanın  sərəncamına  dörd  yüzə  qədər  silahlı  döyüşçülər  göndərə 
bilirdilər. 
Baranduzda  (Bəradostda)  avşarlardan  əlavə,  Bəradost,  Şək-
kak, Zərza, Cəlali kürdləri və çoxlu aysoru da yaşayırdı. 
Məhəmmədmusa  xan  dayı  tayfası  olan  Zərzalardan  məktub 
alır ki, əgər atanın qisasını almaq istəsən yardımına hazırıq. O, razı-
laşıb, balbasları da ətrafına toplayır. Baranduz mahalında bir qalaya 
əyləşib, qoşunun sayını artırır. Sonra şəhərə hucum edir. Urmiyanın 
kənarında Osmanlı hakimi Yusif paşanın qoşunu ilə rastlaşır. Zərza 
və Balbas tayfasınin əhalisi igidliklə vuruşurlar. Yusif paşa məğlub 
olub, Urmiya qalasına çəkilir. Avşar ağsaqqaları araya girib, vasitə-
çilik edirlər. Məhəmmədmusa xan Yusif paşa ilə barışır. Baranduz 
mahalına  çəkilib,  əşirət  əhlini  hörmətlə  yurdlarına  yola  salır.  Bu 
hadisə 1728-ci ildə (hicri qəməri 1140-cı ildə) baş vermişdi. 
Baranduz (Bəradost) mahalında Cəlali tayfası da məskunlaşıb. 
Cəlali tayfası (20 min nəfər) I Şah Abbasın hakimiyyəti dönəmində 
Osmanlı  sədrəzəmi  Quyucu  Murad  paşanın  qarşısından  qaçaraq 
Səfəvilərə  sığınmışdı.  Şah  Abbas  Cəlalilərdən  səkkiz  min  nəfəri 
Bəradost bölgəsində, qalanını isə Maku ətrafında yerləşdirmişdi. 
 
Ənzəl mahalı 
 
Urmiya vilayətinin inzibati bölgələrindən biri də Ənzəl mahalı 
idi.  Bu  mahal  bəzi  mənbələrdə  Qarabağ  da  adlanır.  Ənzəl  mahalı 
şimaldan Salmas, şərqdən Urmiya gölü, cənubdan Sumay mahalı və 
qərbdən  Baranduz  çayı  ilə  həmsərhəddir.  Mahal  I  Şah  Abbas 
dövründən (1611-ci ildən) başlayaraq, xanlıqlar dövrünədək Yəhya 
bəy və daha sonra onun nəsli tərəfindən irsi olaraq soyurqal və tiyul 
hüququ əsasında idarə edilirdi. 
Ənzəl mahalının bəyləri Xantaxtı adlı kənddə sakin idilər. Bu 
kənddə Sasanilər dövrünə dair tarixi abidələr mövcüddur. 
Ənzəl  mahalında  Avşar  elinin  Çapuqlu  oymağı  binələyirdi. 
1724-cü  ildə  Qızılbaşlar  məmləkətinin  hər  guşəsində  üsyanlar  baş 
vermişdi.  Ənzəldə,  Göyərçinlik  qalasında  yaşayan  Çapuqlu  oyma-

---