Урмийа ханлыьы

 
35 
Mömün  xan  və  Avşar  еlinin  başçıları  məsləhətləşib,  Kərim 
xan Zəndə Rzaqulu xanla ilgili müraciət еtdilər. Оnun ardınca gön-
dərilən hеyətə Mirzə Məhəmmədcəfər İmanlı başçılıq еdirdi. Mirzə 
Məhəmmədcəfər,  Lütfulla  bəy  Ustaclı,  Kəlbəli  bəy  Avşar  və 
başqaları  Şiraza  yоla  düşdülər.  Kərim  xanın  yanına  gеdib,  ərizəni 
təqdim еtdilər. Kərim xan оlandan çоx təəssüflənib, Mömün xanın, 
avşar  еlinin  başçılarının  və  Rzaqulu  xanın  bacısı  оlan  arvadının 
razılığını nəzərə alıb, bu istəyi qəbul еtdi. 
Rzaqulu  xan  Urmiyaya  dönəndən  sоnra  Mömün  xanı  özünə 
naib təyin еtdi. 
 
Üşnü mahalı 
 
Urmiya  xanlığına  bağlı  məntəqələrdən  biri  də  Üşnü  mahalı 
idi.  Üşnü  mahalı  şimaldan  Urmiya,  şərqdən  Sulduz,  qərbdən  Qa-
sımlı dərəsi ilə həmsərhəddir.Üşnü ümumiyyətlə dağlıq yerdir. La-
kin onun əsas kəndləri mahalın mərkəzində uzanan düzənlikdə yer-
ləşir.Qaradağ və Kəlləşin dağları arasındakı dərələrdən axan Əlixan 
və  Ağçay  bu  düzənliyə  tökülür.Həmin  çaylar  ovalığı  suvardıqdan 
sonra  Qədirçayla  birləşir.  Urmiya  şəhərinin  su  ilə  təmin  edən 
məşhur Şəhər çayı da həmin düzənlikdən keçməli olur. 
Mahalın mərkəzi  Üşnü şəhəri idi. Bəzi  qaynaqlarda bu şəhər 
Üşnəviyyə adlanır. Dağlar qoynunda salınan bu  köhnə şəhər  gözəl 
iqlim şəraitinə malikdir. Orada çoxlu taxıl, dənli bitkilər və meyvə 
məhsulları  istehsal  edilirdi.  Mahal  bəylərinin  iqamətgahı  şəhərin 
şimal tərfində yerləşən “Dərin qala” adlı kənd idi. Sıldırım qayaları 
üzərində salınmış bu qalaya “Üşnü qalası” da deyilirdi. Qalada 600-
ə yaxın ailə yaşayırdı. Burada iki xanəgah və Çarsu bazarı var idi. 
Bazarda  müxtəlif  peşələrlə  məşğul  olan  sənətkarlar  və  tacirlər 
fəliyyət göstərirdilər. 
Şəhər  əhalisi  natural  vergilərdən  başqa  xanın  xəzinəsinə  ildə 
müəyyən miqdarda pul da göndərirdilər. 
İmamqulu  xan  və  Məhəmmədqulu  xanın  hakimiyyəti  dönə-
mində Üşnəviyyə (Üşnü) mahalının hakimi Nuh bəy Zərza idi. 

---

 
36 
 
Dəşt mahalı 
 
Urmiya xanlığına bağlı məntəqələrdən biri də Dəşt mahalı idi. 
Dəşt  mahalının  ərazisi  əsasən  dağlıq  və  təpəliklərdən  ibarətdir.  O, 
cənubdan Mərgəvər, şərqdən Urmiya gölü, şimaldan Bərrə, Rövzə, 
qərbdən  Mirşeyxi  və  Zərinə  çayları  ilə  həmsərhəddir.  Mahalın 
dərələrindən  və  düzənliklərindən  bir  sıra  çaylar,  çeşmələr  axır. 
XVIII  və  XIX  yüzilliklərdə  mahal  bəyləri  Bərdəsur  kəndindəki 
qalada  yaşayırdılar.  Dəştin  dağlarında  bir  neçə  tayfa,  o  cümlədən 
Hərgi adlı kürd tayfası yaşam sürürdü. Onlar qışda Amadi vadisinə 
köçürdülər. 
 
Mərgəvər mahalı 
 
Mahal Şəmdinan, Ovsi, Qəsəbəli kəndləri və Bərdəsur mahalı 
ilə həmsərhəddir. Mahalın ərazisi əsasən dağlıqdır. Onun ən böyük 
düzənliyi uzunluğu 5 və eni 1, 5 mil olan ovalıqdır. 
Mərgəvərin  əhalisi  Pinar  çayının  suyundan  istifadə  edirdi. 
Mahalda  çoxlu  su  mənbələri  olduğundan  onun  havası  çox  vaxt 
dumanlı və rütubətli olurdu. 
Mərgəvərdə  heyvandarlıq  geniş  inkişaf  etmişdir.  Mahalda 
yem ehtiyatı tükənməz olduğundan yerli maldar əhalidən başqa, bir 
sıra  kürd  əşirətləri  də  öz  mal-qarasını  həmin  otlaqlada  yemləyir-
dilər. 
Mərgəvər  mahalı  kürd  basqınçıların  yolu  üzərində  yerləşirdi. 
Tarixən yağmaçı kürdlər bu yoldan istifadə edib Urmiya vilayətinə 
korluq vururdular. 
1639-cu ildə Urmiya vilayətə hücum edən kürdlər mahal əha-
lisinə xeyli zərər vermişdilər. Kürdlər Tərgəvər, Mərgəvər mahalları 
tərəfdən Urmiyaya hücuma keçmişdilər. Urmiya ətrafında kürdlərin 
qabağını kəsən Gəncəli xan İmanlı-Avşar onları məğlub etmişdi. 

---

 
37 
Kəlləşin  dağının  qərb  tərəfində  hündür  və  əlçatmaz  yerdə 
mövcud  olan  Pinar  qalası  mahalın  mərkəzi  idi.  Xanlıq  dönəmində 
qalada iki yüz nəfərlik daimi silahlı dəstə saxlanılırdı. 
Mərgəvərin  əhalisi  cəsarətli  və  döyüşkən  ruhlu  adamlar  idi. 
Ağır  təbii  şərait  onların  davamlı  və  dözümlü  tərbiyə  olunmasına 
müsbət  təsir  göstərmişdi.  XVIII  əsrin  3-cu  illərində  Azərbaycan 
ərazisində  gedən  İran-Osmanlı  müharibələri  mahal  əhalisinin 
seyrəkləşməsinə və bir çox kəndlərin dağılmasına səbəb olmuşdur. 
Məşhur Dumdum qalası Mərgəvər mahalında yerləşirdi. 
 
Tərgəvər mahalı 
 
Cənubdan  Dəşt,  şərqdən  Urmiya  mahalları,  şimaldan  Nazlı 
çayı,  qərbdən  Mərgəvərlə  həmsərhəddir.  Mahalın  əsas  düzənliyi 
Deyr dərəsindən başlayaraq şimal-şərqə-Bərdərəş və Ərzin qalaları-
na  qədər  geniş  məsafədə  uzanır.  Mahalın  ərazisi  Nazlı  çayından 
ayrılan və Meşgin adı daşıyan qolun suyu ilə təmin edilir. Bu çay-
dan əlavə Tərgəvərdə çoxlu bulaq da vardır. 
Maşqan  çayının  sahilində  salınan  Ərzin  qalası  Tərgəvər  ha-
kimlərinin  sakin  olduqları  yer  idi.  Lazım  gəldikdə  mahal  xanlığın 
ixtiyarınna 200 nəfər döyüşçü göndərə bilərdi. 
Mahalda aşağıdakı kəndlər daxil idi: Əbni, Telli, Tüləkə, Şey-
ban, Balaoğlan, Haruran, Məvanə, Həni, Əşki, Xinəki, Əvi, Dostlar 
və  Ərzin.  Bu  kəndlərdən  Tüləki,  Məvanə,  Həni  və  Balaoğlan 
kəndlərinin sakinləri əsasən Aysori xristianları idilər. 
XVIII  yüzilin  sonlarında  kürdlərin  Hərki  tayfası  Tərgəvər 
mahalında  binələmişdi.  Bu  əşirət  üsyana  başladı.  Məhəmmədqulu 
xan həmin mahaldakı adamlarına göstəriş vеrdi ki, hərkiləri qоvub 
çıxarsınlar. Hərki üsyanı yatırıldı. 
Məhəmmədqulu  xan  Avşarın  hakimiyyəti  dönəmində  Tərgə-
vər mahalının naibi İbrahim xan idi. 
 

---